کتاب "عیاری از خراسان"، نوشته خلیل‌الله خلیلی، یکی از بزرگترین شاعران، نویسندگان و چهره‌های سیاسی قرن بیست افغانستان است که برای نخستین بار به خط سریلیک در دوشنبه پایتخت تاجیکستان رونمایی شد.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی مؤسسه فرهنگی اکو به نقل از بی بی سی فارسی، قهرمان این داستان تاریخی و ادبی امیر حبیب‌الله کلکانی است که در افغانستان از جانب مخالفنش به نام "بچه سقآ" هم شهرت دارد.
در تاریخ معاصر افغانستان او نخستین تاجیکی محسوب می‌شود که در آغاز سده بیست (از ۱۷ ژانویه تا ۱۳ اکتبر سال ۱۹۲۹) به مدت ۹ ماه در افغانستان به تخت پادشاهی نشست.
خلیل‌الله خلیلی داستان "عیاری از خراسان" را چهل سال پیش، سال ۱۹۸۰ در زمان اقامت در ایالت نیو جرسی آمریکا نوشت.
کار برگردان این اثر را از فارسی به "سیریلیک" جمعه‌خان سیدعلی، روزنامه‌نگار تاجیک و کارمند دانشنامه ملی تاجیکستان انجام داده است.
به گفته آقای سیدعلی بخش‌هایی از داستان "عیاری از خراسان" پیشتر در سال ۲۰۰۱ در نشریه "جوانان تاجیکستان" چاپ شده بود.
این نخستین بار است که برگردان کامل این داستان تاریخی به خط "سیریلیک" در تاجیکستان چاپ می‌شود.
جعفر رنجبر، مؤسس "کتابخانه استاد خلیل‌الله خلیلی" در تاجیکستان می‌گوید که در گذشته داستان "عیاری از خراسان" دو بار در کابل و پاکستان نشر شده بود.
این پژوهشگر آثار آقای خلیلی می‌گوید که در زمان حکومت‌های سابق در افغانستان به دلیل مسائل سیاسی، به ویژه همخوانی نداشتن شخصیت و دیدگاه‌های استاد خلیلی با افکار و اندیشههای حاکم، چاپ داستان "عیاری از خراسان" مشکل بود.
با وجود این، در اواخر دوره حکومت نجیب این کتاب با کوشش واصف باختری و سخی غیرت در کابل چاپ شد و آقای باختری مقدمه‌ای هم به این کتاب نوشته است.
آقای رنجبر معتقد است که در تاجیکستان و ایران و حتی افغانستان اکثریت اهل تحقیق و علم و ادب با این داستان تاریخی آشنایی خوب ندارند.
یادآوری باید کرد که ۲۱ سال پیش "کتابخانه استاد خلیل‌الله خلیلی" داستان "عیاری از خراسان" را به خط نیاکان، یعنی فارسی در دوشنبه به تعداد ۵۰۰ نسخه چاپ کرده بود.
به گفته مسئولان چاپ نسخه سیریلیک داستان، بر اساس نسخه فارسی دو دهه قبل "عیاری از خراسان" بود.
جعفر رنجبر، مؤسس "کتابخانه استاد خلیل‌الله خلیلی" آن را "یک چاپ کامل، مصور و "خواننده پسند" عنوان کرد.
فعالیت‌های کتابخانه استاد خلیل‌الله خلیلی در تاجیکستان
'کتابخانه استاد خلیل‌الله خلیلی ' بیست و یک سال قبل به ابتکار جعفر رنجبر، پژوهشگر افغان مقیم تاجیکستان در شهر دوشنبه تأسیس شد.
این کتابخانه بیش از ۲۵۰۰ نسخه کتاب دارد و در طول بیش از بیست سال اخیر ۲۰ عنوان کتاب چاپ کرده است.
کتابخانه استاد خلیل‌الله خلیلی تا حالا سه بار نقل مکان کرده است. این کتابخانه ابتدا در داخل 'موزه اسباب موسیقی ذوقی بیک اف ' واقع بود، بعدتر به ساختمان اتحادیه نویسندگان تاجیکستان رفت و در نهایت به فرهنگستان علوم تاجیکستان کوچ بست.
اما در حال حاضر این کتابخانه فعالیت ندارد. اگرچه مسئولان فرهنگستان علوم تاجیکستان می‌گویند که این کتابخانه در زیرزمینی مرکز خاورشناسی و میراث خطی این کشور منتقل شده و در فعالیتش مشکلی نیست.
شرح حال و آثار خلیل‌الله خلیلی
خلیل‌الله خلیلی، متولد سال ۱۲۸۵ هجری شمسی (۱۹۰۷ میلادی) در کابل است. در هفت سالگی مادرش از دنیا گذشت و در ایام نوجوانی پدرش به فرمان امان‌الله خان، پادشاه وقت افغانستان اعدام شد.
بعد از سالهای تبعید و آوارگی، آقای خلیلی در نهادهای دولتی استخدام شد. در عهد حبیب‌الله کلکانی او والی ولایت بلخ تعیین شده بود.
همچنین در وزارت مالیه (دارایی)، دانشگاه کابل و دربار شاه افغانستان کار کرده است.
خلیل‌الله خلیلی همچنان در عربستان، عراق، کویت و سوریه سفیر افغانستان بود.
آقای خلیلی در سال ۱۳۶۶ (۱۹۸۸ میلادی) در پیشاور پاکستان درگذشت و جسد او بر اساس وصیتش در گورستان آوارگان افغان در حومه این شهر به خاک سپرده شد.
بقایای پیکر او را پس از ۲۵ سال از درگذشتش به کابل انتقال دادند و بر اساس تصمیم حکومت افغانستان تابوت او را در محوطه دانشگاه کابل و در کنار آرامگاه سید جمال‌الدین افغانی به خاک سپردند.
به جز از داستان "عیاری از خراسان"، "اثار هرات"، "سلطنت غزنویان"، "فیض قدس"، "احوال و آثار حکیم سنایی"، "از بلخ تا قونیه"، "یمگان" و "نی نامه" از دیگر آثار پژوهشی خلیل‌الله خلیلی هستند.
این شاعر سیاستمدار پس از کودتای هفتم ثور/اردیبهشت سال ۱۳۵۷ (آوریل سال ۱۹۷۸) از کارهای دولتی کنار رفت و مدتی در اروپا و آمریکا بود، اما در سالهای اخیر عمرش در پاکستان زندگی می‌کرد.
ارتباط خلیلی با تاجیکستان
آن گونه که در مراسم رونمایی کتاب "عیاری از خراسان" در شهر دوشنبه یادآوری کردند، خلیل‌الله خلیلی سه بار از تاجیکستان بازدید کرده است.
ضمناً در این کتاب، خاطره‌های رجب علی قدرت‌زاده، خبرنگار وقت رادیوی برون‌مرزی تاجیکستان از دیدارش با استاد خلیلی در سال ۱۹۷۲در شهر دوشنبه هم جا داده شده.
به نوشته آقای قدرت‌زاده، آن سال خلیل‌الله خلیلی برای شرکت در برنامه‌های بزرگداشت ۱۰۰۰- مین سالگرد تولد ابوریحان بیرونی ، دانشمند و ریاضی‌دان فارسی‌زبان سده‌های چهارم و پنجم هجری که بر اساس تصمیم یونسکو یا سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد جشن گرفته می‌شد، از تاجیکستان بازدید کرده بوده است.
آن سالها آقای خلیلی سفیر افغانستان در عراق بود
اولین دیدار او از تاجیکستان در ماه اکتبر سال ۱۹۵۸ صورت گرفته است.
۱۵ اکتبر آن سال در تاجیکستان ۱۱۰۰- سالگی تولد ابوعبدالله رودکی، پدر شعر فارسی را جشن گرفتند.
هیئت هایی از ۷۰ کشور جهان در جلسه افتتاحیه این جشن حضور داشته اند و خلیل‌الله خلیلی یکی از سخنرانان این جلسه باشکوه بوده است.
بار دوم استاد خلیلی پاییز سال ۱۹۶۴ به تاجیکستان سفر داشته است. در آن روزها تاجیکستان ۵۵۰-سالگی مولانا عبدالرحمان جامی، شاعر، موسیقی‌دان، ادیب و صوفی نام‌دار فارسی‌زبان سده ۹ قمری را تجلیل می‌کرد. آقای خلیلی که یکی از سخنرانان همایش علمی بین‌المللی به افتخار این جشن بود، از جمله به زبان و فرهنگ مشترَک مردمان کشورهای فارسی‌زبان تأکید کرده، گفت:
"...ما از سرزمینی آمده‌ایم که پنجصد سال قبل از این، یکی از شهرهای آن پرورشگاه نبوغ فکری و تولید اندیشههای متفکر بزرگ مولانا نور‌الدین عبدالرحمان جامی بود. از غزنه تا جام و از هرات تا سمرقند و شهر زیبای دوشنبه تجلیلگاه اندیشه و فکر روشن او بود. ما و شما در تجلیل مقام جامی شریک همدیگریم. "
در ضمن، سال ۲۰۰۷ در فرهنگستان علوم تاجیکستان به افتخار ۱۰۰-مین سالگرد تولد خلیل‌الله خلیلی همایشی برگزار شده بود.
در پیام خود به شرکت‌کنندگان این همایش امامعلی رحمان، رئیس جمهوری تاجیکستان، خلیلی را "دوست صمیمی و بزرگ تاجیکستان" خوانده، اظهار امیدواری کرده بود که این همایش "قدم مهم در شناخت شخصیت و آثار ارزشمند بزرگمایه این سخنور شهیر گردد."
در دهه ۱۹۵۰ میلادی در سده بیست مجموعه اشعار خلیل‌الله خلیلی به نام "شب شاعر" در تاجیکستان چاپ شده بود که به قول عسکر حکیم، شاعر خلق تاجیکستان "در دل هواداران شعر بلند مقام ویژه‌ای را به خود اختصاص داده بود."
قهرمان داستان "عیاری از خراسان" کیست؟
قهرمان داستان تاریخی "عیاری از خراسان" امیر حبیب‌الله کلکانی است.
حبیب‌الله کلکانی ابتدای سال ۱۹۲۹ میلادی با شورش علیه حکومت امان‌الله خان در افغانستان و با خلع قدرت او به مدت 9 ماه قدرت را در این کشور در دست داشت.
اما پس از اقتدار محمد نادرخان که با یاری بریتانیا و روسیه قدرت را به دست آورده بود، او حبیب‌الله کلکانی و جمعی همکارانش را با وجود مهر سوگند در قرآن اعدام کرد.
کلکانی تنها پادشاه معاصر تاجیک افغانستان بود که تاجیکان را بعد از چند صد سال در رأس قدرت سیاسی در این کشور آورد.
ارشاد سلیمانی، روزنامه‌نگار شناخته شده تاجیکستان شخصیت کلکانی را "قابل بحث و جنجال برانگیز" می‌داند، اما به باور او "حبیب‌الله کلکانی توانست حکومت دوصدساله پشتونها را در افغانستان به زور شکست دهد و به قدرت برسد. این شیوه به قدرت رسیدن حبیب‌الله کلکانی برای رهبران پشتون که خود را قوم برتر در افغانستان می‌دانستند، یک نوع اهانت بود."
آقای سلیمانی حبیب‌الله کلکانی را برای تاجیکان آسیای میانه، از جمله تاجیکستان نه تنها یک شخصیت همتبار، بلکه پدیده‌ای دارای اهمیت تاریخی و ژئوپلیتیک می‌داند.
ضمناً، زمانی که حبیب‌الله کلکانی در افغانستان به قدرت رسید، تاجیکستان جمهوری خودمختار در هیئت ازبکستان شوروی بود.
آقای سلیمانی یکی از دلایل شناسایی تاجیکستان به عنوان کشور هفتم اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی از سوی استالین، رهبر وقت شوروی را وابسته به تشکیل دولت امیر حبیب‌الله کلکانی در آن سوی آمو، یعنی در افغانستان مربوط می‌داند.
به گفته ارشاد سلیمانی، رهبران دولت شوروی از پناه بردن سید امیر عالم‌خان، امیر بخارا در افغانستان و امکان به هم پیوستن تاجیکان دو سوی آمو، احساس خطر می‌کردند.
از این رو او می‌گوید استالین سراسیمه تصمیم می‌گیرد که تاجیکستان هم یک دولت به اصطلاح مستقل در هیئت اتحاد جماهیر شوروی باشد.
به اعتقاد این روزنامه‌نگار تاجیک "بسیاری حبیب‌الله کلکانی را یک نماد مبارزه و جهاد می‌دانستند و تا حالا همین طور است."
آقای سلیمانی، حبیب‌الله کلکانی را در تاریخ مبارزات سیاسی در منطقه یک شخصیت مهم می‌داند.
این روزنامه‌نگار تاجیک داستان "عیاری از خراسان" - را "بسیار معتبر و موثّق" می‌داند، زیرا به گفته او نویسنده این داستان سالها همنشین حبیب‌الله کلکانی بوده است.
این در حالیست که مخالفان آقای حبیب‌الله کلکانی او را رهبر "عقب‌گرا و مخالف "پیشرفت‌های مدرن" می‌خوانند.
ارشاد سلیمانی "عیاری از خراسان" - را "پاسخی قاطع" به مخالفان آقای کلکانی می‌داند.
گلحسین رحمتی، نماینده سفارت افغانستان درتاجیکستان چاپ کتاب "عیاری از خراسان" به خطّ سیریلیک را شادباش گفت و نقش جعفر رنجبر، مؤسس کتابخانه استاد خلیل‌الله خلیلی را در این راستا ستود.
آقای رحمتی در باره اهمیت چاپ داستان تاریخی خلیل‌الله خلیلی برای خواننده تاجیک گفت، "استاد خلیلی فرهنگی از ادبیات و شعر و زبان فارسی را در بین سرزمین ها و مردمان سرزمینش نهادینه ساخت. رفتن استاد خلیل‌الله خلیلی به عنوان یک نابغه دانشمند ضایعه ای بزرگ بود و امروز می‌بینیم که نجوای دل اورا، احساس درونی اورا برادران تاجیک‌زمین ما چه جانانه و باشکوه تجلیل و قدردانی می‌کنند ."
در مراسم رونمایی از کتاب "عیاری از خراسان" برخی از پژوهشگران، ادیبان و روشنفکران تاجیکستان و افغانستان نشر سیریلیک این داستان را رویداد مهم فرهنگی و ادبی خواندند و آنرا گامی مهم در شناخت شخصیت و آثار خلیل‌الله خلیلی و کارنامه حبیب‌الله کلکانی در تاجیکستان دانستند.
فرهنگیان تاجیک در این رویداد ابراز امیدواری کردند که پیوندهای مشترَک تاریخی و فرهنگی، همزبانی و همسایگی میان تاجیکستان و افغانستان استوار و پایدار بماند.
