نقدی بر کتاب «منظومه پلنگینه پوش»

شوتا روستاولی شاعر سده دوازه میلادی گرجستان است. نام گرجستان با شوتا روستاولی و اثر جاویدان آن حماسه «پلنگینه پوش» عجین شده است. گرجستان کشوری در قفقاز جنوبی، دارای تاریخی کهن، ملتی با فرهنگ و سرزمینی زیبا و حاصلخیز، با تنوع فرهنگی و اقلیمی و جغرافیایی است. گرجستان در منطقه ای بینابین اروپا و آسیا واقع شده است. از نظر فرهنگی همراه با اروپا توسعه یافته و از نخستین کشورهایی است که در سده سوم میلادی مسیحیت را حتی زودتر از روم به عنوان دین رسمی پذیرفته است. ملت گرجی در عین حال دارای نجابت و صمیمیت و مهمان نوازی شرقی است. مردان دلاور گرجی با رشادت های خود شهره بوده اند. امامقلی خان و اللهوردی خان از سرداران گرجی در اردوی ایران در دوره صفوی اصالتا گرجی بوده اند.

قرار داشتن گرجستان در حد فاصل شرق و غرب، و موقعیت جغرافیایی و استراتژیک آن، در طول تاریخ موجب لشگرکشی ها از غرب به شرق و از شرق به غرب شده است که در این میان مبادله فرهنگی، داد و ستد، بازرگانی و مبادله فرهنگی و علمی و فنی با اقوام و ملتهایی شده است که از راههای بازرگانی گرجستان بین شرق و غرب در رفت و آمد بودند. با این ویژگی ها گرجستان موقعیتی ویژه داشته است. در چنین فضایی، گرجستان فرهنگی غنی با سطح بالایی از تحمل و بردباری را دارا شده است. با این شرح مختصر در باره گرجستان و فضای فرهنگی آن، اکنون به نقد کتاب می پردازیم. نخست معرفی مولف و سرویراستار اثر ضروری می نماید.

روی جلد کتاب در بالا نوشته شده دانشگاه دولتی ایلیا، انستیتوی خاورشناسی تسرتلی(البته شرق شناسی متداول تر از خاورشناسی است). در پایین عنوان کتاب : منظومه پلنگینه پوش شوتا روستاولی در ایران. نام مولف یا مولفین روی کتاب نیامده است. در پایین روی جلد یک مستطیل به رنگ سفید با آرم نوشته شده است: رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران گرجستان. این قسمت خیل ناهماهنگ و نامربوط است. معلوم نیست انتشارات است یا مولف. یک وصله ناجور بر روی کتابی با ارزش فوق العاده. در صفحه عنوان کتاب در صفحه یک علاوه بر نام دانشگاه و نام کتاب(همانند روی جلد) در پایین نوشته شده «تفلیس 2016». پشت این صفحه یک پیشگفتار نوشته شده از مجتبی کامران فرد-رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در گرجستان(بدون ذکر نام سفارت جمهوری اسلامی ایران) برخلاف مستطیل روی جلد. در این پیش گفتار از نقش پروفسور جمشید گیوناشویالی در پیش برد رابطه فرهنگی ایران و گرجستان نام برده شده و کارهای او را ستوده است. ولی معلوم نکرده است که چرا از وی در پشگفتاری نام برد که نقش او در این کتاب معلوم نشده است. در بالای صفحه 5 نوشته شده انتشارات انجمن روابط علمی- فرهنگی و همکاری گرجستان و ایران(معلوم نیست پس نوشته و آرم رایزین فرهنگی روی جلد برای چیست. در وسط سطر 5 نوشته شده »این کتاب با حمایت رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در گرجستان چاپ و منتشر شده است». در پاراگراف پایینی همین صفحه نوشته شده«با کوشش جمشید گیوناشویلی و هلن گیوناشویلی به یاری دکتر بهرام امیراحمدیان.

مولف کتاب حاضر، روانشاد پروفسور جمشید گیوناشویلی، ایرانشناس و استاد دانشگاه دولتی تفلیس، رئیس انجمن روابط علمی - فرهنگی و همکاری گرجستان و ایران، از شخصیتهای برجسته علمی گرجستان، پس از اعلام استقلال، نخستین سفیر گرجستان در ایران بود که در مدت ده سال حضور در ایران (1373-1383) منشاء اقدامات فرهنگی برجسته ای بود و چندین بار به عنوان فعال فرهنگی و مولف اثر ادبی و علمی مفتخر به دریافت جایزه در ایران شده است. پروفسو تاماز گامقره لیدزه، رئیس آکادمی علوم گرجستان در مورد جمشید گیوناشویلی می‌گوید: «دکتر جمشید، نه فقط یک ایران‌شناس و محقق، بلکه یک دیپلمات حرفه‌ای نیز می‌باشد. وی در دوره‌ای نسبتاً طولانی که به عنوان سفیر گرجستان در ایران حضور داشت، نقش مؤثر و ارزنده‌ای را در برقراری و تعمیق روابط حسنه بین دو کشور ایران و گرجستان ایفا کرد. جمشید گیوناشویلی از سال ۱۹۵۶ فعالیت دانشگاهی خود را در زمینهٔ ی مطالعات ایران‌شناسی در دانشگاه دولتی تاشکند شروع کرده و از سال ۱۹۵۸ در دانشگاه دولتی تفلیس و آکادمی ملی علوم گرجستان ادامه داد و بیش از پنجاه سال از زندگی خود را صرف مطالعه، تحقیق و پژوهش نمود.

از جمشید گیوناشویلی بیش از دویست اثر علمی-پژوهشی به زبان‌های گرجی، فارسی، روسی و انگلیسی و ... چاپ و منتشر شده‌است.

در سال ۲۰۱۰، طی هفدهمین دوره جایزه جهانی کتاب سال، ریاست جمهوری اسلامی ایران، با اهداء لوح تقدیر و اعطاء مهم‌ترین جایزه ادبی جمهوری اسلامی ایران، رسماً از تلاش‌های جمشید گیوناشویلی قدردانی شد.

آشنایی من با این استاد برجسته دانشگاه تفلیس، سفیر و دانشمند از آنجایی آغاز شد که در هنگام برگزاری کنفرانسی در باره آسیای مرکزی و قفقاز در دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه، در سال 1374 موضوع سخنرانی من در باره روابط اقتصادی ایران و گرجستان بود. نخستین بار من او را در این کنفرانس پس از سخنرانی خود دیدم. او پیش من آمد و خود را با زبان فارسی فصیح معرفی کرد: «من جمشید سفیر گرجستان». من حیرت زده شدم. مردی به بزرگی او خود را با نام کوچک معرفی می کرد. روابط ما با دعوت او. از من برای عضویت در انجمن دوستی ایران و گرجستان بود که با ریاست شادروان دکتر محمود بروجردی و عضویت شادروانان، دکتر احسان اشراقی، دکتر باستانی پاریزی، بنده و چند تن دیگر بود. این انجمن در طول فعالیت ده ساله خود موفق به مساعدت و همیاری با مولفانی شد که برای نخستین بار کتاب پلنگینه پوش شوتاروستاولی را با ترجمه موزون به فارسی منتشر کردند(فرشید دلشاد) و در باره معرفی گرجستان به ترتیب کتابهای «گرجستان، اثر روئین مترولی»(با ترجمه بهرام امیراحمدیان)، «جغرافیای گرجستان» و «گرجستان در گذر تاریخ»(هر دو تالیف دکتر بهرام امیراحمدیان) و مقالات بسیار در تهران منتشر و برزگداشت مشاهیر گرجستان را برگزار کردند.
بنا به نوشته شادروان پروفسور جمشید گیوناشولی(در همین اثر صفحه 265)، روستاولی شاعری است که عقاید نهضت رنسانس را در قرن 12 میلادی اعلام داشته است و از این لحاظ او را به عنوان پیک عصر رنسانس تلقی کرده اند. خلاقیت شاعر بزرگوار نتیجه منطقی برقراری قدرت سلطنتی متمرکز در کشور، توسعه تجارت، تطور فلسفه، فرهنگ، افکار اجتماعی و رشد جامعه گرجستان بوده، آئینه تمام نمای روح گرجی و جامع کلیه خصائل گرجیت و سند ملیت گرجستان می باشد، محتوای پلنگینه پوش دارای ویژگی هائی است که هویت ملی گرجیان در پرتو آن حفظ شده است.

مشخصات کتاب:
«منظومه پلنگینه پوش شوتا روستاولی در ایران»، دانشگاه دولتی ایلیا، انستیتوی خاورشناسی تسرتلی، تفلیس، 2016-2017.
انتشارات انجمن روابط علمی- فرهنگی و همکاری گرجستان و ایران. این کتاب با حمایت رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران، گرجستان، در قطع وزیری با جلد شومیز در 288 صفحه، به همراه 19 صفحه به زبان گرجی با 10 صفحه آلبوم رنگی با کاغذ اعلای گلاسه، چاپ و منتشر شده است. همچنین این کتاب به مناسبت هشتصد و پنجاهمین سالگرد تولد شاعر بزرگ گرجستان، شوتا روستاولی تدوین شده است.

کتاب با کوشش جمشید گیوناشویلی و خانم هلن گیوناشویلی به یاری دکتر بهرام امیراحمدیان تالیف شده است.

انتخاب تصاویر: دکتر هلن ماچاواریانی از بایگانی مرکز ملی نسخ خطی بنام کورنلی که که لیدزه.

فهرست مطالب مندرج در کتابه به شرح زیر است:

نخستین مطلب در این کتاب در باره ادبیات فارسی در گرجستان به قلم استاد سعید نفیسی است که از مجله مهر، سال دهم، شماره 7 ، انتشار 1313 نقل شده است.

نوشته نسبتا مفصلی از حمزه سردادور(طالب زاده) در صفحات 10-49 به نقل از مجله ارمغان در شماره های 8(صص 666-675)، شماره 9 (صص 660-678) و شماره 10 (صص 745-757) در این اثر گنجانده شده که مجموعا در 49 صفحه در سال 1313 تحت عنوان داستان «پهلوان پلنگینه پوش» چاپ و منتشر شده است. به نظر می رسد که در زمان خود این اثر در جامعه ادبی ایران شناخته شده بود که در یک مجله ادبی، در سه شماره پی در پی منتشر شده و حتما مورد استقبال قرار گرفته است.

مطلب بعدی از آکادمیسین و رئیس اسبق دانشگاه دولتی تفلیس، پروفسور روئین مترولی است که تحت نام «حیات اجتماعی و فرهنگی گرجستان در قرون11- 12 میلادی» است که در باره فضای فرهنگی و فکری موجد منظومه پلنگینه پوش مطالب ارزنده ای را در صفحات 50-59 ارائه داده است. این مطلب از کتاب «گرجستان» این آکادمیسین برگرفته شده است. این کتاب به مناسبت صدوبیستمین سالگرد تولد آکادمیسین جاواخیشویلی بنیانگذار دانشگاه تفلیس توسط بهرام امیراحمدیان زیرنظر جمشید گیوناشویلی در سال 1375 در چاپخانه وزارت خارجه در سال چاپ و منتشر شده است.

مقاله آلکساندر بارامیدزه آکادمیسین نامی گرجستان تحت عنوان «شوتا روستاولی» در صفحات 60-68 این مجموعه ارائه شده است که با ترجمه رضا آذرخشی از روسی به فارسی در مجله پیام نوین دوره هشتم شماره 5 منتشر شده است. مجله «پیام نوین» ماهنامه وزین انجمن روابط فرهنگی ایران با اتحاد جماهیر شوروی بود که در تهران به چاپ می رسید و یکی از مجلات بسیار ارزشمند علمی- فرهنگی بود که هنوز هم در ایران یکی از منابع مرجع برای برخی مسائل علمی و فرهنگی در باره اتحاد جماهیر شوروی است. در این مجله مشاهیر علمی و فرهنگی اتحاد شوروی از جمله گرجستان شوروی معرفی شده اند.

مقاله داوید کوبیدزه نیز تحت عنوان «روستاولی و ادبیات فارسی» در صفحات 69-74 این مجموعه نیز در مجله پیام نوین دوره هشتم شماره 6 به چاپ رسیده است.

مقالات دیگر این مجموعه عبارتند از:
«داستان پلنگینه پوش» از حمید زرین کوب (ص 75-83)؛ «توضیحی در باره پلنگینه پوش» از مرتضی فاطمی(ص 84-85)؛
- «پلنگینه پوش- شاهکار شوتا روستاولی» نوشته فرشید دلشاد(ص 86-141). یاد آوری می شود که فرشاد دلشاد، کتاب «پلنگینه پوش، شاهکار شوتاروستاولی» را به نظم و فارسی سره ترجمه و در سال 1377 در تهران به چاپ رساند. این کتاب از انتشارات انجمن روابط علمی-فرهنگی و همکاری گرجستان و ایران با یاری و همکاری سفارت گرجستان در تهران به سرپرستی پروفسور جمشید گیوناشویلی چاپ و منتشر شدکه در نوع خود ارزشمند است. متن برای خواننده ایران دشوار به نظر می رسد و ترجمه آن ثقیل و با ادبیات فارسی متداول کمتر همخوانی دارد. آقای دلشاد مقدمه ای 55 صفحه ای کتاب پلنگینه پوش را در 13 بند، در موضوعات مرتبط با شوتاروستاولی و اثر وی پلنگینه پوش را بر مبنای محتوای مندرج در همان چاپ 1377،با اندکی تغییر در حجم ولی تغییر نوع نگارش از پارسی سره به ادبیات امروزی با ویراست دوم در سال 2017 نگاشته است که در این مجموعه این مقدمه ارائه شده است.

- «پلنگینه پوش شوتا روستاولی و دوره زرین فرهنگ و ادب گرجستان» از محمود عبادیان(ص 142-145)؛ «سخنی چند در پیرامون پلنگینه پوش شوتاروستاولی» از میرجلال الدین کزازی(ص 146-149)؛ «پیشگفتار مترجم انگلیسی،» از ونرا اوروشادزه(ص 1505-154)؛ «دیباچه ترجمه انگلیسی» اثر دیوید لانگ(ص 155-164)؛ پیشگفتار ترجمه عربی« اثر گورام چکیوانی(ص 166-168)، «پیشگفتار پلنگینه پوش شوتا روستاولی» اثر شادروان ماگالی تو دوآ بر چاپ دکتر محمدکاظم یوسف پور(ص 169-174)؛ «سخنی با خوانندگان پلنگینه شوتاروستاولی(ص 175-179)، «روستا ولی»، نوشته اختر رسولی(ص 180-181)؛ «پلنگینه پوش» از بابک رشنو زاده(ص 182-185)؛ «ریخت شناسی داستان عاشقانه شهسوار پلنگینه پوش» از سیدحسین فاطمی و فائزه عرب یوسف آبادی(ص 186-204)؛ «بررسی تطبیقی خسرو و شیرین نظامی با شهسوار پلنگینه پوش روستاولی» از فائزه عرب آبادی؛ سید جواد مرتضائی و سید جمال وزیری محبوب(ص 205-228)؛ «عناصر نمادین خان های حماسه پلنگینه پوش» از مهوش واحد دوست(ص 229-263)؛ و سرانجام «سخنی چند پیرامون پلنگینه پوش شوتا روستاولی» از شادروان پروفسور جمشید گیوناشویلی که کتاب به همت والای این مرد بزرگ به زیور طبع آراسته شده است(ص 264-288).
در کنار ویژگی های ارزشمند این کتاب که حیطه وسیعی از کوشندگان اشاعه فرهنگ گرجستان و شاهکار آن پلنگینه پوش را معرفی می کند، معرفی ایرانشناس جوانی است به نام دکتر آلکساندر چلوخادزه استاد زبان فارسی دانشگاه تفلیس است که زبان فارسی را در دانشگاه تهران آموخته و رساله دکترای خود را در زبان فارسی به این شاهکار اختصاص داده است. وی از رساله خود تحت عنوان «ریشه شناسی وام واژه های ایرانی در حماسه پلنگینه پوش» در سال 1386 با راهنمایی دکتر علیمحمد حق شناس در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران دفاع کرد. من خود زمانی که در سالهای 1375 تا 1385 به عنوان دبیر انجمن دوستی ایران و گرجستان فعالیت داشتم از نزدیک با کوشش های دکتر چلوخادزه از نزدیک آشنایی داشته ام. امیدوارم روزی این اثر به صورت کتاب در ایران منتشر شود تا پژوهشگران زبان فارسی بدانند که در همین دوره شوتاروستاولی در قرن 12 میلادی به دستور ملکه تامار، شاه گرجستان، شاهنامه فردوسی و نیز ویس و رامین اسعد گرگانی به زبان گرجی ترجمه شده است.

در تابستان سال 1395 هنگام دیدار از گرجستان، به منزل پروفسور جمشید گیوناشویلی زنگ زده و احوالپرس او شدم. دخترشان خانم دکتر ناتلا ابراز داشتند که حال پدرشان خوب نیست و اگر به دیدار ایشان برویم از نظر روحی برای ایشان مفید خواهد بود چه بهتر که عازم منزل آنها شویم. من همراه پسر بزرگم سیاوش با تاکسی عازم منزل ایشان شدیم و به دشواری توانستیم آدرس داده شده را پیدا کنیم. پروفسور جمشید به دیدن ما از بستر بیماری برخاست. خیلی پیر شده بود ولی روحیه ای جوان داشت و با گشاده رویی از ما استقبال کرد.
درون واحد مسکونی، موزه کوچکی از نمادهای فرهنگ و تمدن ایرانی بود، از کتابهای فارسی، قاب عکسهای خاتم کاری، قالی و قالیچه و نقاشی ها و یک دنیا عشق به ایران. آلبوم عکسهای خود را برایمان آورده و به شرح زندگی خود پرداخت. در این بین همسرشان پروفسور لودمیلا اصرار داشت کرد «جمشید حال تو خوش نیست برو به بستر» و او نپذیرفت. پس از مدتی گپ و گفت، جمشید با اراده ای پولادین پرونده دستنوشته های این کتاب را آورد و به من گفت: «بهرام بیا با هم این نسخه دستنویس نهایی را یک بار دیگر مرور کنیم». من با کمال میل پذیرفتم. پشت میز ناهار خوری نشستیم و دست نوشته ها و ترتیب مقالات را مرور کردیم. پس از پایان کار که حدود یک ساعتی طول کشید، برق شادی و رضایت را در چشمان این استاد بزرگ دیدم. پس از سپری شدن گپ و گفت و عکس، با او خداحافظی کردیم.

او ما را به اصرار تا کنار پله ها بدرقه کرد. دخترشان خانم دکتر ناتلا گفت که می خواهد ما را به هتل محل اقامت برساند، هرچه مانع شدیم ثمر نبخشید. در راه او برایمان نقل کرد که پدرش از دیدن ما خیلی خوشحال شده بود و حال و روحیه اش بهتر شده است. چشمان دختر در سخن گفتن از پدری بزرگوار و عالمی معروف، اشک آلود شده بود.

نمی دانستیم که این آخرین دیدار ما با او بود. وی در بهمن ماه همان سال، چشم از جهان فروبست. یادش گرامی باد. او برایم استاد و معلمی بزرگ بود. خیلی مطالب از او آموختم. همکاری با او برایم خاطره انگیز است. چندین بار با تشبثات او در دوره دبیری انجمن دوستی ایران و گرجستان عازم گرجستان شدم و در کنفرانسهای بین المللی چندی شرکت کردم. در یک کنفراس در آغاز دوره ریاست جمهوری ساآکاشویلی در سال 2005 ، در گردهمایی گرجی های جهان(به نام خودمونی) منهم مشارکت داشتم. در دیدار در کاخ ریاست جمهوری با ساآکاشاشویلی هر یک از هیئت ها هدایایی به رئیس جمهور ارائه دادند. منهم کتاب گرجستان در گذر تاریخ را برای اهدا به رئیس جمهور پشت نویسی کردم و اجازه خواستم تا مستقیما به او تقدیم کنم. محافظان اجازه ندادند. در این حال او خود از جایگاه پائین آمد و گفت که نماینده ایران برای او ارزش بسیار دارد. با من دست داد و کتاب را گرفت. در پایان دیدار، او کتاب مرا در زیر بغل داشت که از تالار خارج شد.
با وجود زحمات زیاد مسئولان انتشار کتاب، می توان گفت که این شکل و چاپ برازنده چنین کتاب ارزشمندی نبود. می شد آن را با کیفیتی خیلی بهتر منتشر کرد. رنگ روی جلد، حروف بکار برده شده و صفحه آرایی کیفیت مناسبی ندارد. ممکن است گفته شود که در گرجستان امکانات چاپی و حروفچینی و صفحه بندی برای چاپ فارسی فراهم نیست. می شود پذیرفت ولی می شد آن را در تهران صفحه بندی و کتاب آرایی کرده و برای چاپ نهایی به چاپخانه ای در گرجستان سپرد. در هر حال محتوای ارزشمند کتاب همه کاستی ها را می پوشاند.