نوروز آیینی است کهن و ماندگار با تاریخی شکوهمند که در گسترة جغرافیایی جهان ایرانی، از شبه قاره هند و افغانستان در شرق تا بین‌النهرین در غرب و از سین کیانگ و آسیای مرکزی در شمال شرق تا دامنه های شمالی قفقاز بزرگ در شمال و آسیای صغیر در شمال غربی را شامل می‌شود که دورتا دور ایران زمین را به عنوان خاستگاه تمدن ایرانی در بر می گیرد.
این آیین کهن و ارزشمند با جشن ها و آیین های ارزشمند علاوه بر ایران زمین در همة جمهوری های آسیای مرکزی و استان سین کیانگ در غرب چین با شکوه تمام برگزار می شود. اویغورها، ترکمنها، ازبکها، قره قالپاقها، قزاقها و قرقیزها، آذریها، ترکهای شمال قفقاز از جمله ترکهای دربند در داغستان، افغانها، تاجیکها و کردهای ترکیه، عراق و سوریه و تاتها و تالشها و بلوچهای آسیای مرکزی و قفقاز، و ترکهای آناتولی همه در باور به این آیین شکوهمند در برگزاری آن با هم سهیمند و از مراسم «میر نوروزی»، تا سبز کردن گندم در تمامی این گسترة عظیم تا پختن سمنو در جای جای این قلمرو در پیشباز به نوروز باستانی و عید نوزایی طبیعت و دگرگونی جان و تن و نبات و جماد به هم می پیوندند و تازه می‌گردند. این ویژگی های رحمانی و الهی و فرهنگی و خدایی، راز ماندگاری این سنت از پیش از اسلام تا همین امروز و سالها و دهه ها و سده های آینده است که آیینها، سنتها، باورها و جشنهای آن سرشار از معنویت و نوع دوستی و شکران نعمات الهی و دوستی و مهربانی و احترام به هم نوع و زدودن کدورتها و پاک و تازه گردانیدن دلها و الهی شدن قلبهاست.
نوروز از معدود آئینهایی است که در آن رابطة انسان و طبیعت و پاسداری از محیط زیست متجلی می‌شود. آئینهای نوروزی آن چنان در دل مردم نشاط می‌آفریند که از گذشته دور تا کنون نه تنها از بین نرفته بلکه بر شکوه آن افزوده شده است. کمتر آئینی را می‌توان یافت که ضمن برخورداری از جنبه‌های مردمی توانسته باشد بر روح و جان مردم ریشه دواند. آئینی است توحیدی که هم ویژگیهای مردمی و انسانی در آن وجود دارد و هم آئین دینی و مذهبی پنداشته می‌شود. این آئینها که از دورة باستان وارد قلمرو امپراتوری شد، پس از اسلام نیز به حیات روحانی خود ادامه داد. دین اسلام هر آنچه روشها، باورها و آیینهایی که مخالف با اندیشه‌های اسلامی بود، در قلمرو خود منسوخ کرد. ولی نوروز با تمام قدرت خود ماندگار شد. راز این ماندگاری چیزی نبود جز ویژگیهای آئینی آن که مظاهر شرک و بت پرستی در آن نبود. هر چند سرزمین ایران سرزمین بت پرستی نبود. اینجا سرزمین توحیدی بود.
آئین نوروزی سپاسگزاری بدرگاه یزدان بپاس نعماتی است که در اختیار انسان گذاشته شده است. با نگاهی به آئینهای نوروز از جمله چارشنبه آخر سال، سفره هفت سین، مراسم تحویل سال، دید و بازدیدهای نوروزی، اهدای عیدیانه، و مراسم سیزده بدر، همه به نحوی با روابط انسان و طبیعت و روابط بین انسانها گره خورده است.
در مراسم نوروز سبزکردن گندم در یک بشقاب جزو سنت معمول است که در تمام کشورهایی که در حوزه نوروز قرار دارند بدون هیچ گونه تفاوتی انجام می‌گیرد. سبزی گندم نشانه احترام به طبیعت و رستنی است. از طرفی گویای این واقعیت است که برای پاسداری از نعمات الهی باید آن را عزیز داشت. در آئین زرتشت آمده است که «هر که کندم می‌کارد راستی می‌افشاند».
قلمرو حوزه نوروز در ناحیه کم آب کره زمین واقع شده است. در اینجا آب ارزش بسیار دارد. در آثار تمام شاعران و هنرمندان و نقاشان آب عنصر اساسی است. همین طور در کنار آب رستنی و گیاهان به ویژه باغ عنصری نمادین است. به همین سبب در آئین نوروزی در سفره هفت سین سبزی یا گندم سبز شده عنصر اساسی و نمادی از حیات دوباره طبیعت است.
سمنو که یکی از عناصر اصلی سفره هفت سین است، از جوانه گندم تهیه می‌شود که سرشار از ویتامین ئی است که اکسیدانی قوی و بی اثر کننده رادیکالهای آزاد در بدن است. سمنو علاوه بر آن دارای انواع ویتامینهای بی است که مصرف آن ضمن تأمین کالری برای حفظ جوانی، سلامتی و رفع افسردگی بسیار مفید بوده و ضد پیری است.
بنا بر آنچه گفته شد در این حوزه گندم و در نهایت نان دارای ارزش مادی و معنوی بسیار است. تکه نان را کسی زیر پا نمی‌گذارد. نان کسی را نمی‌بُرّند و به گرسنه نان می‌دهند و هزاران پند و امثال و حکم در باره نان گفته شده است. بی جهت نیست که گندم سبز زینت بخش سفره هفت سین است. هم نعمت و هم سبزی است. از قول پیامبر اسلام گفته شده است که نگریستن به رنگ سبز بینایی را تقویت می‌کند. آئین نوروز چنان با اسلام در آمیخت و با آن عجین شد که امام ششم شیعیان آن را آئینی مبارک و مقدس برشمردند و پیروان خود را به برگزاری و بزرگداشت آن دعوت کردند.
در آثار تمام شاعران حوزه نوروز به نحوی به عید نوروز و آئینهای آن اشاره رفته است. فردوسی طوسی، ناصر خسرو قبادیانی، حکیم عمر خیام، سعدی شیرازی، حافظ شیرازی، نظامی گنجوی، منوچهری دامغانی، و بسیاری دیگر در وصف بهار و نوروز سخن گفته‌اند.
در کتیبه‌های داریوش گفته شده است که اهورمزدا این سرزمین را از خشکسالی و دروغ در امان نگهدارد. زحماتی که دهقان برای رویاندن گندم می کشد در این گفته زرتشت نهفته است: «هر کسی که گندم می کارد راستی می افشاند»، نهفته است.
از اهمیت نوروز علاوه بر عامل همگرایی بین ملت ها و فرهنگها به نوعی می توان آن را به عنوان عاملی برای وحدت منطقه ای و افزایش ارتباطات فرهنگی و در عین حال جلوگیری کننده از دشمنی ها دانست. بی دلیل نیست همان طور که گفته آمد، سرانجام نوروز به عنوان جشنی جهانی در مهر سال 1388 از سوی سازمان ملل برسمیت شناخته شده و در تقویم جهان ثبت شده است و به عنوان جشنی بین المللی در سازمان ملل به ثبت جهانی رسیده است.
با توجه بر آنچه گذشت، آیینهای نوروزی در قلمرو وسیعی که معرفی شد، پابرجاست و گرامی داشته می شود. این قلمرو فرهنگی بر چندین منطقه همکاریهای اقتصادی نیز انطباق دارد که از آن جمله می توان به سازمان همکاری های اسلامی(OIC)، سازمان همکاری شانگهای، بخش وسیعی از اوراسیا و سازمانهای مرتبط با آن، سازمان همکاریهای اقتصادی(اکو) و مهمتر از همه قلمرو سه کشور همزبان ایران، افغانستان و تاجیکستان اشاره داشت. توانمندیهای نهفته در جوهره نوروز برای جلب همکاری در چارچوب دیپلماسی فرهنگی برای ایران به عنوان خاستگاه نوروز بیش از همه و بیشتر از گذشته فراهم است. برگزاری نشستها و همایشهای مربوط به فرهنگ نوروز نظیر آنچه در کمیته ملی یونسکو در تهران در سال 1383 برگزار شد، می تواند در بهره گیری از نوروز برای نزدیکتر کردن ملل منطقه و همگرایی ملل و اقوام حوزه نوروز یاری رسان باشد. برگزاری جشنواره های نوروزی و اشاعه فرهنگ نوروز از طریق تهیه فیلمهای مستند تلویزیونی و نمایش آن از شبکه های ماهواره ای، به ویژه آداب و رسوم و آئینهای زیبای آن در بین نواحی مختلف ایران و در میان اقوام ایرانی از جمله فارس زبانان، بلوچها، کردها، لرها، گیلکها، مازنیها و طبریها، خوزی ها و دیگر اقوام ایرانی از جمله آذریها و ترکمنها، جاذبه های بسیاری برای نشان دادن همبستگی بین اقوام ایرانی و الگوی قابل تعمیم و توسعه آن به ملل منطقه دارد. سازمانهای مرتبط با مسائل فرهنگی کشورهای حوزه نوروز باید در راستای دیپلماسی فرهنگی و گفتمان بین اقوامی و بین فرهنگی و با توجه به استعدادهای ملل و اقوام حوزه نوروز گام بردارند و از این عنصر فرهنگی، آئینی و مذهبی و دینی برای گسترش نفوذ ملل منطقه در همگرایی بهره گیرند. ملل منطقه اکنون بیش از هر زمان دیگری به وحدت و همگرایی فرهنگی نیاز دارند و برای دوری از نایره جنگ سردی دیگر، می خواهند با یکدیگر در ارتباط باشند و از فرصتهای همگرایی بهره مند شوند.
هنگامی که ملل منطقه متوجه شوند که جشهای نوروزی عنصری ارزشمند در راستای همگرایی فرهنگی و در راستای هم افزایی فرهنگی و گفتمان بین فرهنگی است بطور یقین به کار گرفته خواهد شد. برای ملتهای و اقوام حوزه نوروز جهت رسیدن به همگرایی منطقه ای، نوروز قابلیتهای زیادی دارد. هر گاه در زمان برگزاری آیین های نوروزی بتوانیم گردشگرانی را برای دیدار از کشور ها جلب کنیم می توانیم در این زمینه موفقیتهای بی شماری بدست آوریم. این دیپلماسی فرهنگی سبب خواهد شد که کشورهای حوزه نوروز به نوعی همگرایی فرهنگی دست یابند.
کوششهایی برای ثبت جهانی نوروز
گروهی از ایرانیان با امضای نامه الکترونیکی از «بان کی مون» دبیر کل سازمان ملل خواسته بودند تا «نوروز» را به عنوان یک روز آیینی در تقویم رسمی این سازمان و نهادها و آژانس های وابسته به آن ثبت کند.
این نامه به ابتکار «مرکز فرهنگی ایرانیان» در کالیفرنیا منتشر شده و خطاب به دبیر کل سازمان ملل می گوید که هزاران سال است که بسیاری از ملت های جهان نخستین روز از فصل بهار را به عنوان زمان آغاز سال نو جشن می گیرند: «امروز هم نزدیک به ۳۰۰ میلیون نفر در سراسر جهان جشن اولین روز از بهار را به عنوان آغاز سال نو که نوروز نام دارد، جشن می گیرند.»
تا روز سه شنبه دوازدهم آذر 1387برابر با دوم دسامبر 2008، نزدیک به ۱۳۰ هزار نفر این طومار را امضا کردند. در سال های اخیر، ایران با همکاری افغانستان، تاجیکستان، جمهوری آذربایجان، ازبکستان، پاکستان، ترکیه و قرقیزستان تلاش کرده تا نوروز را در فهرست میراث معنوی یونسکو ثبت کند.
سازمان ملل متحد روز اول بهار همزمان با آغاز جشن های نوروز را روز طبیعت نامگذاری کرده اما این روز به نام نوروز ثبت نشده است.
دومین اجلاس هماهنگی کشورهای برگزار کننده جشن نوروز اواسط تابستان سال 1387 در تهران برگزار شد.
پرونده نوروز که قرار بود به صورت مشترک میان کشورهای حوزه نوروز ارائه شود، ابتدا قرار بود توسط ایران در یونسکو به ثبت برسد اما یونسکو می گوید با تعلل این کشور در ارایه اسناد مربوط به آن، از ثبت آن خودداری شد.
قلمرویی که هم اکنون مردم آسیای مرکزی در آن به سر می برند، در گذشته مکان اصلی سکونت آریایی ها بوده و این امر موجب گسترش چشمگیر سنن و آیین های نوروزی در میان مردم این منطقه شده است.
هم اکنون بزرگداشت نوروز در کشورهای آسیای مرکزی و جمهوری آذربایجان و فرارسیدن آن با تعطیلی رسمی همراه است .
پس از سال ها انتظار و ارائه درخواست ثبت جهانی نوروز به سازمان علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) سرانجام هشتم مهر ماه 1388 مهمترین جشن باستانی ایرانیان به ثبت جهانی رسید.
درخواست ثبت نوروز به عنوان میراث غیر ملموس جهانی تقاضای مشترک کشورهای ایران، هند، جمهوری آذربایجان، ازبکستان، قزاقستان، پاکستان و ترکیه بود.
ثبت جهانی نوروز با نمایندگی ۷ کشور از کشورهای برگزار کننده این مراسم و مدیریت ایران، در ابوظبی پایتخت امارات متحده عربی انجام شد. اما در این میان جای دو کشور مهم برگزار کننده نوروز یعنی افغانستان و تاجیکستان خالی بود.
بر اساس گزارش ها افغانستان به تازگی به کنوانسیون میراث ناملموس جهانی ملحق شده و نتوانسته خود را برای همکاری در این پرونده آماده کند، اما به عنوان یکی از مهمترین کشورهای برگزار کننده نوروز سهم قابل ملاحظه ای در جهانی شدن این جشن دارد.
نوروز همواره عید سال نو در افغانستان بوده اما در دوره اشغال این کشور توسط ارتش سرخ و سپس تسلط طالبان بر این کشور، برگزاری آن با مشکلات و محدودیت هایی همراه بوده است.
با این همه اهتمام جهانی به مسائل افغانستان و همچنین توجه به آئین و رسوم این کشور پس از سقوط طالبان باعث شد که برگزاری نوروز هم در این کشور مورد توجه جهانی قرار گیرد و شناخت تازه ای از این جشن باستانی به دست دهد.
در عین حال دیگر کشور فارسی زبان منطقه یعنی تاجیکستان هم به دلیل این که عضو کنوانسیون میراث ناملموس جهانی یونسکو نیست، از حضور در این پرونده بازمانده است. به دنبال فروپاشی اتحاد شوروی و کسب استقلال کشورهای عضو آن تجلیل از جشن نوروز بجز تاجیکستان در کشورهای دیگر آسیای میانه، یعنی ازبکستان، قرقیزستان، قزاقستان و ترکمنستان نیز جایگاه خاصی را کسب کرده است.
هرچند نوروز جشن ملی مردم آریایی محسوب می شود، ولی در طول تاریخ تجلیل این جشن در میان مردم ترک زبان منطقه آسیای مرکزی، یعنی ازبکها، قرقیزها، قزاقها و ترکمنها نیز رایج بوده است.
از جمله کشورهایی که در ثبت جهانی نوروز همکاری کرده اند ازبکستان است که جمعیت زیادی از این کشور از جمله در سمرقند و بخارا به زبان فارسی صحبت می کنند و دارای پیوند های قوی و مشترک فرهنگی با کشورهای منطقه از جمله ایران است.
در آن سوی آسیای مرکزی و قفقاز یعنی در کشور های ترکیه و عراق هم کردهای این دو کشور نیز نوروز را جشن بزرگ خود می دانند و آن را گرامی می دارند. هم اکنون بزرگداشت نوروز در کشورهای آسیای مرکزی و جمهوری آذربایجان در سطح دولتی صورت می گیرد و فرارسیدن آن با تعطیلی عمومی همراه است. دست کم بیش از 3۰۰ میلیون نفر در جهان هر ساله در آغاز بهار نوروز را جشن می گیرند و مراسم مربوط به آن را برگزار می کنند.
در سال های اخیر برگزاری نوروز جنبه جهانی تری به خود گرفته و برخی از شهرهای اروپایی نیز آن را به رسمیت شناخته اند اما در جالب توجه ترین آنها سفره هفت سین در کاخ سفید و پیام نوروزی رئیس جمهوری امریکا است که چند سالی است نوروز را به طور رسمی شادباش می گوید و از برگزاری آن در آمریکا که به تنوع فرهنگی این کشور کمک می کند، مباهات می کند .
قابلیتهای نوروز در بکار گیری به عنوان عنصر دیپلماسی در گفت و گوی میان فرهنگی
جشنها و آئینهای نوروزی در خود اندیشه ها و آرمانهای انسانی و یزدانی بهمراه دارد که توانست پس از گسترش اسلام جزو معدود آداب و رسومی باشد که پابرجا ماند. این آئینهای زیبای نوروزی که برخی در پیشواز از نوروز، برخی در ایام نوروز و برخی دیگر در بدرقه نوروز در گستره ای وسیع در بین مردمان گوناگون برگزار می گردد و دامنه آن نه تنها محدودتر بلکه سال بسال گستره تر شده و جمهوری های مستقل (بازمانده از شوروی) را فراگرفته و به عنوان جشنی دولتی برای بازیابی هویت سیاسی مردم و اندیشه سیاسی دولتها شناخته شده از زیبایی، شکوه، عظمت و قداست خاصی برخوردار است. به نظر می رسد که این آیین ها توانایی آن را دارند که ملل و اقوام گوناگونی را که بدان باور داشته و همه ساله آن را پاس داشته و برپا می دارند، بهم نزدیک سازد. اگر این فرض در نظر گرفته شود این وظیفه را کدام کشور یا ملتی می تواند به انجام رساند؟
جشنهای سال نو مسیحی صبغه دینی و مذهبی دارد ولی همه پیروان مسیحیت چه آنهایی که اعتقاد مذهبی و دینی ندارند و بدان پای بند نیستند و چه مومنان و پیروان راستین حضرت عیسی مسیح(ع)، آن را گرامی می دارند و به عنصر وحدت بخش آنان تبدیل شده است. آیا نوروز می تواند چنین نقشی را ایفا کند؟ آیا باید آن را از دیدگاه مذهبی و دینی نگریست؟ اگر سال نو مسیحی که در نیمه زمستان نیمکره شمالی و در سرمای طاقت فرسا می تواند میلیونها انسان را به یک حس و باور مشترک رهنمون شود، آیا نوروزی که در آغاز بهار طبیعت همین نیمکره برگزار می شود و خنده طبیعت دل هر موجود زنده ای را به طپش وا می دارد، می تواند ملل و اقوام مسلمان را از هر مذهب اسلامی از سنی و شیعه به هم نزدیک سازد؟
با نگرش به بزرگی و اهمیت نوروز و نقش فرهنگی گسترده آن که در بین ملل مختلف شرق گرامی داشته می شود، آیا می توان از آن به عنوان یک عامل فرهنگی- سیاسی برای اعمال گفتمان بین فرهنگی و دیپلماسی فرهنگی در راستای همگراییهای منطقه ای بهره گرفت؟ در غرب نمونه های زیادی از آئینها از جمله کارناوالهای مذهبی و فستیوالهایی که با اهداف نزدیکی فرهنگها برپا می شود در راستای دیپلماسی فرهنگی بکار گرفته می شود. برای نمونه می توان از جشن کریسمس و جشن ژانویه در سال نو مسیحی یاد کرد. در سراسر جهان مسیحیت این جشنها و آئینها گرامی داشته می شود. با وجودی که جهان مسیحیت شامل یک دین و مذاهب گوناگون است، ولی کشورها، ملل، تمدنها و فرهنگهای گوناگونی را در سراسر گیتی در بر می گیرد. آیا نوروز که یک آیین است و سابقه تمدنی آن دیرپا تر از مسیحیت است می تواند چنین نقشی را ایفا کند؟
نوروز در ایران و کشورهای حوزه نوروز که دارای فرهنگ مشترک با ایران هستند جشن گرفته می شود، اما در چند سال اخیر برخی دیگر از کشورها آن را در قالب تعطیلات رسمی خود گنجانده اند و این نماد در حال تبدیل شدن به یک نماد جهانی است.
جشنها اصولاً هویت ملی و یا دینی هر ملتی را تشکیل می دهند و هر مراسمی بیانگر علائق، سلیقه ها و فرهنگ ملت و تعلقات قومی آن به شمار می رود.
جشنها امروزه در بین تمامی اقوام مختلف برگزار می شود و این جشنها در هر نقطه و منطقه ای از زمین با دیگر نقاط متفاوت است و در صورتی که مراسمی حرکت خود را از یک قالب ملی و منطقه ای آغاز و به یک نماد بین المللی تبدیل شود می توان دلیل آن را وجود ارزشهای مشترک انسانی در آن دانست که منعکس کننده فطرت انسانها و تمایل آنها در کنار هم زیستن و صلح است.
عید نوروز و جشنهای سال نو شمسی یکی از جشنهای مهم در بین ایرانیان و ملتهای حوزه نوروز است. این جشنها که با آغاز فصل بهار و بیداری طبیعت آغاز می شود همان حرکتی است که از یک فرهنگ ملی سرچشمه گرفته و در حال تبدیل شدن به یک «نماد جهانی» است.
سازمان فرهنگی و هنری سازمان ملل متحد (یونسکو) در پاسخ به پیشنهاد کمیسیون ملی یونسکو در ایران در سال 1383 (کنفرانس بین المللی کشورهای حوزه نوروز در تهران که نگارنده نیز در آن عضویت داشت) برای ثبت جهانی این میراث مشترک جهانی به عنوان یک میراث بشری آغازگر ثبت جهانی نوروز شد.
در این زمینه انجام کارهای زیر پیشنهاد می شود:
- تاسیس سازمانی مردم نهاد به نام«سازمان فرهنگی نوروز» مرکب از فعالان فرهنگی کشورهای نوروز و ثبت بین المللی آن
- ترغیب کشورهای حوزه برای تولید فیلمهای تلویزیونی در باره نوروز و مبادله این فیلمها برای نمایش در تلویزیونهای کشورهای عضو
- برقراری تورهای گردشگری ارزان قیمت
- تسهیل در صدور روادید
- سیاست گزاری برای برگزاری جشنهای مشترک و دوره ای در کشورهای حوزه
- انتشار تمبر های مشترک یادبود نوروز
- برگزاری همایشهای مشترک فرهنگی در این زمینه
- گنجاندن مفاهیم و آداب نوروز در کشورهای نوروز در کتابهای درسی کشورهای حوزه
- تاسیس پایگاه اطلاع رسانی نوروز به زبانهای فارسی، انگلیسی از سوی مردم و سازمانهای مردم نهاد و تشویق ملتها به مبادله اطلاعات نوروزی
- گنجاندن مطالبی در باره نوروز در کتابهای درسی
- معرفی نوروز به عنوان میراث فرهنگی مشترک در پشت اسکناسهای کشورهای حوزه نوروز