خلیلالله خلیلی در سال ۱۲۸۶ خورشیدی (۱۹۰۷ میلادی) در باغ جهان‌آرای کابل متولد شد. پدرش محمدحسین‌خان مستوفی‌الممالک از بزرگان منطقه کوهستان در شمال کابل و وزیر مالیه عهد امیر حبیب‌الله خان بود. وی در سنین کودکی والدینش را از دست داد. سال‌ها در کابل، کوهستان و بلخ زیست و در سازمان‌های دولتی داخل و خارج افغانستان در پست‌های اساسی کار کرد.
در اوایل دهه بیست خورشیدی به سمت معاون دانشگاه کابل به کار گماشته شد. در سال ۱۳۳۰ ریاست مستقل مطبوعات را به‌عهده گرفت و سال ۱۳۳۲ به‌عنوان مشاور عالی سلطنتی در دربار محمدظاهر شاه خدمت کرد و نیز مدتی نماینده مجلس بود و در سال‌های نخستین دهه ۵۰ به‌عنوان سفیر کبیر، مدتی در عربستان سعودی و سپس در عراق مشغول به کار بود.
استاد خلیلی مدتی در اروپا و آمریکا به سر برد؛ سپس به پاکستان رفت و در آنجا مسکن گزید و در این دوره آثار بسیاری از خود به‌جای گذاشت و به‌زودی به نامدارترین شاعر افغانستان بدل شد.
شاعر ملی افغانستان، درمجموع ۶۲ اثر منظوم و منثور در عرصه‌های مختلف هنر، ادب، سیاست، فلسفه و عرفان دارد که «آثار هرات»، «سلطنت غزنویان»، «فیض قدس»، «احوال و آثار حکیم سنایی»، «از بلخ تا قونیه»، «یمگان»، «نی‌نامه» و «عیاری از خراسان»، ازجمله آثار پژوهشی اوست.
استاد خلیلی مشهورترین شاعر معاصر افغانستان است. شـعر او درون‌‌مایـه‌‌هـای متنوعی دارد، اما مضامین مرتبط بـا بیـداری و پایـداری در آثـار وی از جایگـاه درخور توجهی برخوردار است. بسیاری از صاحب‌نظران او را نخسـتین شـاعر جهـادی و پـدر شـعر مقاومـت افغانسـتان می‌‌شناسند.
|
وای از ملتی
که دست قرون
|
|
کرده
اجزایشان به هم مقرون
|
|
شود آن ازبک ایـن دگـر تاجیـک
|
|
آن یکی دور و آن دگر نزدیک
|
|
این دو سه خط باطل موهوم
|
|
چند باشد به مغز
مـا مرقـوم
...
|
|
در بنای
نسب
فتاده خلل
|
|
هست معیار عصر علم و عمل
|
مجموعه اشعار این شاعر بزرگ بارها در ایران و افغانستان و برخی کشوهای غربی انتشار یافته و مورد استقبال فراوان نیز قرار گرفته است.
خلیلالله خلیلی در 14 اردیبهشت ۱۳۶۶ خورشیدی در شهر اسلام‌آباد پاکستان درگذشت. جسد وی پس از ۲۵ سال از درگذشتش، از پاکستان به کابل منتقل گردید و در مراسم رسمی، در محوطه دانشگاه کابل، در کنار آرامگاه سید جمال‌الدین افغان به خاک سپرده شد.