به مناسبت روز بزرگداشت ابن سینا منتشر شد:

روایت محقق ازبکستانی از تاریخ تدوین "اختصارات" و "قانونچه"ها در علوم پزشکی شرق

روایت محقق ازبکستانی از تاریخ تدوین "اختصارات"  و "قانونچه"ها  در علوم  پزشکی شرق
دکتر فخرالدین ابراهیم‌‌اُف، محقق انستیتوی شرق‌‌شناسی ابوریحان بیرونی فرهنگستان علوم ازبکستان در مقاله ای به مناسبت روز بزرگداشت ابن سینا به بیان تاریخ تدوین "اختصارات" و "قانونچه"ها در علوم پزشکی شرق پرداخت.

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی موسسه فرهنگی اکو، متن کامل این  مقاله بدین شرح است:

 

                           Практика написания «Сокращений» и «Малых канонов» в медицине мусульманского Востока

                                                                                Фахриддин Ибрагимов
 
                                                   از سابقه ی  تدوین "اختصارات"  و "قانونچه"-ها  در علوم  پزشکی شرق
 
آنطوریکه  پیداست  کتاب "القانون فی الطب" ابوعلی بن سینا در طول  قرن های متمادی  یکی از اصلی ترین  کتاب درسی، وسیله ی آموزشی  در کانون های پزشکی شرق و غرب  بوده است.  به دلیل فرط علاقه به این اثر دانشمندان و پزشکان مردمی مسلمان در قرون وسطی تفاسیر متعددی  بر آن نوشته اند. 
در تفاسیر مزبور برای سهولت متن  و روشنی بیان به توضیح جملات  پیچیده  می پرزداختند  و گزینه های موجزترو مختصری ی از آن  کتاب را  تدوین می کردند.
همه گان آگاهند که خود بو علی سینا از نخستین مفسرینی محسوب می شود که بر کتاب  "القانون فی الطب" تفسیرهایی در حواشی آن  نوشته است. به گفته ی شاگرد و دوست او عبدالواحد الجوزجانی (متوفی 1037) ، تفسیرمزبور هنوز در زمان زندگی  دانشمند  مشهور از بین رفته است.  
 
 علم  معاصر بیش از 30 شرح "القانون فی الطب" با کوشش های عبدالواحد الجوزجانی همچنین  فلاسفه و دانشمندان و پزشکان مردمی را  شناسایی کرده است.  برخی ازین شرح ها  به متن  کامل "القانون فی الطب" اختصاص داده شده و  برخی نیز به قسمت های جداگانه ی این اثرمختص اند.  درین میان کامل ترین آنها  "شرح مشکلات القانون"  از ابن نفیس (قرن سیزدهم میلادی و بر اساس پنج نسخه تحربر یافته)،  کتاب " شرح القانون" از حکیم علی گیلانی (قرن شانزدهم میلادی) برشمرده می شوند. 
 
علاوه بر تفسیرهای  موجوده ی "القانون فی الطب"  و به منظور تسهیل استفاده عملی از آنها  به عنوان  راهنما ، "اختصارات" و "قانونچه"- هایی نیز تحریر یافتند.  متون این آثار در مدارس  تدریس استفاده می کردند.
 
تا کنون نسخه های مختصر اثر "القانون فی الطب"  در پژوهش های  دانشمندان  امروز  پوشش و کاوش کافی نشده است. ما می توانیم از طریق مطالعه ی مرتب و سیستماتیک موضوع  تأثیر "القانون فی الطب"  را  در توسعه ی علوم  پزشکی در دوره های  فیما  بعد  شناسایی کنیم.  به نظر میرسد  جهت   اینکه  بدون استناد سخن نگفته باشیم، برجاست به  تبیین برخی از کتب  "اختصارات"  آتیه   به طور مختصر بپردازیم.
 
 “Мухтасар ал-Илаки”
 (“Сокращение ал-Илаки”)
"مختصر الایلاقی"
 
 
ابوعبدالله محمد یوسف الایلاقی  (متوفی سال  1068)  یکی از شاگردان  بو علی سینا بوده  در روستای ایلاق (ایلاق کنونی) در نزدیکی تاشکند متولد شده  است. از زندگینامه  وی اطلاعات چندانی در دست نیست
از آنجا که در قرون وسطی زبان عربی در محافل علمی جایگاه درخشانی داشت، تمام آثار الایلاقی، به ویژه "مختصر الایلاقی" نیز به زبان عربیبه رشته ی تحریر کشیده شده است. چندی از آثار وی  در موضوع  پزشکی نگاشته شده است که  می توان به  آنها به شرح زیر اشاره نمود:
 
1."کتاب الأسباب و العلامات". سه عدد نسخه ی این اثر در ترکیه  نگهبانی می شوند؛ یک نسخه ی دیگر  در بیروت  و یکی نیز در کتابخانه ی اسکندریه ی مصر محفوظ  است.
 
2 . "کلیات  الطب الایلاقی" 
 
3. "مختصر الایلاقی"  یا "مختصر القانونجه"  یا "فصول الإیلاقیة"
 
4.کتاب "معالجات الإیلاقی"  مختصری از کتاب های (مجلدهای) سوم و چهارم  "القانون فی الطب" می باشد.
کتاب "مختصر الایلاقی"  از نخستین مختصراتی است که از جانب الایلاقی به  کتاب اول "القانون فی الطب" نوشته شده است.  صرفنظر ازینکه  در آن اوان  ابو عبید الجوزجانی  با  کتاب  "شرحی بر مشکلات  القانون (تفسیر مشکلات القانون) اشتهار داشته است، الایلاقی با  کتاب "مختصر الایلاقی"  در بین مردم معروفیت چشمگیری  پیدا می کند.  
"مختصر الایلاقی" مذکور  در بین  علماء  و پزشکان قرون وسطی مورد ارزشیابی بلندی  قرار گرفت. اینکه  برین مختصر همزمان شرح های متعددی نوشته شد، برهان قاطعی بر ارزشمندی این کتاب است.  
مبنی به گفته ی کاتب چلبی (1609-1657) نویسنده ی کتاب  کشف الظنون  شرح های زیادی بر  این مختصر تدوین یافته است.  ابوالصناع مظفر بن امیر الحاج بن معید تبریزی (قرن یازدهم هجری) ، با در نظر گرفتن محبوبیت این اختصار در بین دانش آموزان، آن را با عبارات قابل فهم تفسیر کرد. این        
کتاب " شرحی ساده براختصارات ایلاکی" نامیده می شود. بجز علمای مذکور، دانشمندانی چون   محمد تاج رازی  (متوفی 1329) ،  محمد آملی (متوفی 1352)، محمد طبیب  (متوفی 1396) برین کتاب شرح ها  نوشته اند.
 
ازین اثر الایلاقی پزشکان معروفی چون  نجیب الدین سمرقندی (قرن 13 م)،  محمد اعظم خان (قرن 19 م) د دیگران  استفاده  کرده اند. 
به دلیل علاقه زیاد به "مختصر الایلاقی" درعهد امپراتوری عثمانی، این کتاب توسط پزشک معروف گوزاکزاد حسن افندی (متوفی 1801) به ترکی عثمانی ترجمه شد. یک نسخه خطی از این ترجمه در کتابخانه دانشگاه استانبول با شماره 4289 نگهداری می شود. ترجمه فارسی این مختصر ، توسط مترجمی ناشناس ، در کتابخانه مانیسا در ترکیه با شماره 1826 نگهداری می شود.
"در فهرست نامه ی  نسخه های خطی طب اسلامی در کتابخانه های ترکیه  که توسط رمضان
چیچین ، محقق ترک تهیه شده است ، از وجود 7 نسخه خطی خلاصه شده و 6 شرح در آن که توسط نویسندگان مختلف در کتابخانه های ترکیه جمع آوری شده است، ذکر می گردد.
 
در کتابخانه های جهان حدود 10 نسخه خطی وجود دارد که چون "مختصر الایلاقی" شناخته شده است. در مجموعه نسخ خطی  احمد السلیس در کتابخانه کاخ توپکاپی در ترکیه  تحت  شماره 214 نسخه خطی این اثرمحفوظ است که آن به سال 1007م  توسط خود نویسنده نوشته شده است..
 
در گنجینه خانه ی (کتابخانه ی پایه ی)  انستیتوی  شرقشناسی فرهنگستان علوم ازبکستان نسخه خطی ای موسوم به "شرح مشکلات القانون"  با شماره ی 3235 از مولف ناشناسی  نگهداری می شود.
این نسخه از 188 برگ عبارت بوده  در خلال برگهای ( 3 الف الی 88 ب )  شرح "مختصر الایلاقی" جایگزین شده است.
 
 
 
 «Мухтасар Куллият ли Ибни Сина» 
(«Сокращение Куллията Ибн Сины»)
مختصر کلیات لإبن سینا
 
فیلسوف ، پزشک مردمی، نویسنده  و دانشمند معروف علوم پزشکی ابوذکریا نجم الدین یحیی بن محمد بن عبدان بن عبدالواحد اللابودی (1210-1271)  اولین مختصری  تحت عنوان "مختصر کلیات لإبن سینا" را  به شرح  کتاب  اول "القانون فی الطب" به عربی  تدوین کرده است. 
 
اطلاعات کمی در مورد اللابدی در منابع موجود است. وی در حلب (سوریه) متولد شده و در آنجا درگذشته است. اللابدی تحصیلات پزشکی اولیه خود را نزد پدرش و سپس از پزشک معروف علی مهذب الدین  عبد الرحیم  بن علی  دریافت کرده است. علی الابدی مدتی به عنوان وزیر در قصر امیر حمص المنصور ابراهیم ایوبی (متوفی 1246) خدمت نموده است..
 
").
 
االلا بدی آثار فلسفی ای از قبیل  لمعات،  آفاق الاشراق و امثال اینهارا  نوشته است.  مختصراتی نیز بر کتب "المسایل" از حُنینة بن اسحاق(803-873) ؛ "الملخص" فخر رازی (1148-1209 ) و مختصر کتاب اقلیدس  (325-265 قبل از میلاد) را تدوین کرده است  وی  همچنین  نسخه های ملخصی از دو اثر  بو علی سینارا  گردآوری نموده  با نام های  "مختصر الإشارات و التنبیهات"  و "مختصر حکمة العین" تدوین نموده است.  
 
 “Му‘джаз ал-Канун”
(“Сокращенный Канон”)
موجز القانون 
 
علاءالدین ابوالحسن علی بن ابوالحزم القرشی "ابن نفیس" (1288-1208) یکی از مبلغین و منتشرکنندگان میراث علمی ابن سینا بوده است.  نام او به عنوان پزشکی که سیستم گردش کوچک  خون را کشف نموده است، در تاریخ پزشکی جایگاه ویژه ای دارد. 
 
کتاب موجزالقانون که به زبان عربی نوشته شده است، مختصراً همه قسمت های القانون فی الطب،  به جز بخش آناتومی را  فرا گرفته است.  شش نسخه خطی این اثر در کتلخانه ی  انستیتئت شرقشناسی  فرهنگستان ازبکستان نگهداری می شود.  پژوهشگران  مختلف بر این کتاب بیش از 10 شرح نوشته اند.  قانون خلاصه شده ابن نفیس با شیوه ارائه تاشو ، زبانی ساده و قابل فهم متمایز می شود.
سبک و شیوه ی بیان منظم، زبان ساده و سلیس  از ویژگی های کتاب  موجزالقانون  ابن نفیس است. 
 
اثر فوق الذکر توسط پزشک مشهور عثمانی احمد بن کمال (قرن شانزدهم میلادی)  به ترکی عثمانی ترجمه شده است.  کمال نسخه خطی ترجمه ی این اثر  با شماره 3487 در مجموعه  نوروسمانیه در کتابخانه سلیمانیه نگهداری می شود.
ترجمه دیگری از  "موجز القانون" توسط مسلح الدین مصطفی بن شعبان السروری (متوفی 1561)  نیز  وجود دارد. در کتابخانه های ترکیه  44 نسخه ی خطی کتاب ابن نفیس محفوظ است. برخی از بخش های این موجز از جانب راقم این سطور  از عربی به ازبکی برگردانیده  و منتشر شده است. 
 
 
مختصر القانون  شامل چهار فصل است. فصل نخست در  مورد نظریه و تجارب علوم پزشکی است. فصل دوم درباره داروها و غذاهای ساده و مرکب  است. فصل سوم درباره بیماری های یکی از اعضای  خاص ، علل ، علائم و درمان آنها است. فصل چهارم درباره بیماری های همه اندام ها ، علل بروز ، علائم و درمان آنها می باشد. 
همانطور که ابن سینا در القانون فی الطب نوشته است ، هدف علم پزشکی حفظ سلامت و بازگرداندن آن در صورت از دست دادن آن است. وی توصیه می کند که برای دستیابی به این هدف به شش عامل ضروری بایست  پایبند بود. ابن نفیس در "مختصر" خود این شش عامل را به ترتیب زیر شرح می دهد: اولین عامل اجتناب از اشتباهات است. دومین عامل  تنفس هوای تازه است. سوم،  رعایت ترتیب خوردن و آشامیدن است. چهارم ، تعدیل خواب و بیداری،  پنجم - ایجاد تعادل بین عملکرد و عدم فعالیت ،  ششم نظارت بر تخلیه و احتباس است ، یعنی حذف اضافی از بدن و تجمع آنچه برای نیازهای بدن ضروری و مفید است.
افکار و اندیشه های سودمند ابن سینا – این بزرگ مرد  جهان علم و دانش  به فضل  شرح و اختصارات  بعداً نوشته شده ، در دوره بعدی سهم بسزایی در توسعه پزشکی داشته است.
 
 
“Конунча фи-т-тибб”
قانونچه فی الطب
 
قانونچه فی الطب به زبان عربی از طرف  محمد بن المحمود  الجغمینی الخوارزمی در قرن 14 م  نوشته شده  اطلاع در مورد صاحب آن کم به چشم می خورد.  
. با این حال ، توزیع نسخه های خطی و نسخه های چاپ سنگی "قانونچه "  در زمینه پزشکی او نشان دهنده علاقه زیاد به آثار او است
 
 
مورخان پزشکی معتقدند که این اثر چغمینی گزیده ای از قانون طب  ابن سینا است. با این حال ، برخی از محققان ، بر اساس اطلاعات ارائه شده در ابتدای "قانونچه": "من آن را (" قانونچه") را از کتاب های کهن قدما  انتخاب کردم" ، برآنند که چغمینی از کتاب بو علی سینا کمتر استفاده کرده  ، اما از آثار "قدما" - دانشمندانی که قبل از ابن سینا بودند، بیشتر استفاده کرده است.  به نظر ما ، مطالعه تطبیقی "قانونچه" ی  چغمینی و "القانون فی الطب" ابن سینا به ما دست  می دهد تا این موضوع روشن شود.
 
.
قانونچه ی جغمینی به دستور شاهرخ میرزا (1405-1447) ، کوچکترین پسر امیر تمور (1405-1366) به فارسی ترجمه شد که گواهی بر اعتبار و اهمیت این اثر است..
نسخه های خطی این اثر در مصر ، آلمان ، هلند ، بریتانیای کبیر ، ایالات متحده و ایران نگهداری می شود. دکتر رمضان ششن در فهرست فوق خود ذکر می کند که 25 نسخه خطی از قانون کوچک پزشکی و 12 شرح  از آن توسط نویسندگان مختلف وجود دارد.
 
 
کتابخانه ی  انستیتوی شرقشناسی آکادمی علوم جمهوری ازبکستان شامل 11 نسخه خطی از "قانونچه"  با شماره های 3532،10412/2 ، 3766 ، 11665/2 ، 9607/3 ، 2409/ 1 ، 9991/1 ، 10489/1 ، 11846/4 ، 2418/2 ، 6651/3)  بوده  و 1 نسخه خطی به زبان ازبکی (شماره 11083) و یک نسخه خطی به زبان فارسی (شماره 9797/1) می باشد. همچنین دو نسخه خطی از "شرح قانونچه" کوچک پزشکی" ، گردآوری شده توسط ابوعلی استرآبادی ( # 3827 # 2556) وجود دارد.
درین کانون نسخ خطی همچنین 13 نسخه چاپ سنگی از "قانونچه " است که در کازان ، لکنو ، دهلی ، کلکته و کانپور منتشر شده است. لازم به ذکر است که این کتابخانه  دارای چهار نسخه از نسخه چاپی شرح "قانونچه"  دارد که در سال 1713 توسط پزشک هندی محمد اکبر ارزانی به فارسی به نام "مفریح القلوب" ("شادی قلب ها) تدوین شده است.").
قانونچه  توسط محقق تاشکندی ، مترجم و معلم محمد شاه-خوجه تاشکندی به زبان ازبکی قدیم از جانب  شاه فیضی خواجه شیخ خاوند طهوری (نیمه دوم قرن نوزدهم - آغاز قرن بیستم میلادی) ترجمه شده است. این نسخه خطی در گنجورخانه ی انستیتوی شرق شناسی آکادمی علوم جمهوری ازبکستان با شماره 1083 نگهداری می شود..
قانونچه  شامل ده بخش زیر است : 1. طبیعت و عناصر. 2. آناتومی انسان؛ 3. فیزیولوژی انسان؛ 4. تشخیص توسط  نبض و ادرار. 5. حفظ سلامت ؛ 6. بیماری های سر ؛ 7. بیماری هایی که بین قفسه سینه و ناحیه زیر بند ناف ایجاد می شود. 8. بیماری های سایر اندام ها ؛ 9. درجه حرارت و بیماری های خارجی بدن. 10. خواص غذا و آشامیدنی. .
 
“ Ал-Конун ас-сагир фи-т-тиб”
(“Малый канон врачебной науки”)
القانون الصغیر فی الطب 
 
مطالعه عمیق میراث علمی ابن سینا ، در دسترس اهل علمقرار دادن این   آثار هنوز بطور کافی پژوهش نشده یا فراموش شده یکی از مشکلاتعمده ی  متخصصان درین راستاست.  گواه این امر این است که 1/3 آثار ابن سینا هنوز به صورت دست نویس هستند و منتشر نشده اند.
در ارتباط بدین موضوع ، انتشار ترجمه هایی از عربی به ترکی (2013) و انگلیسی (2015) به "قانونچه" که توسط قادرجان کسکینبور دانشمند ترک به ابن سینا نسبت داده شده است ، برای جامعه علمی به اندازه کافی شناخته نشده است.  علی کل حال  این امر  
  تلاشی جدید برای مطالعه میراث ابن سینا و روشن شدن فهرست آثار او خواهد بود.
5 نسخه خطی این اثر در ترکیه نگهداری می شود. این کتاب  در سال 2003 توسط انتشارات "دار الکتب العلمیه" در بیروت توسط محقق مصری احمد فرید المزیدی بر اساس دو نسخه خطی منتشر شد. در سال 2009 ، این اثر به فارسی ترجمه و توسط شاکر لوایی ، پژوهشگر ایرانی میراث ابن سینا منتشر شد.
در مورد ساختار "قانونچه" باید دکر کرد که آن  شامل ده مقاله است. مقاله اول به منشاء انسان ، ساختار بدن ، قوانین پزشکی ، به دست آوردن شواهد از وریدها و ادرار اختصاص دارد. مقاله ی  دوم به غذا و نوشیدنی ، مزایای آنها اختصاص دارد. مقاله سوم بر نوزاد متولد شده و آنچه باید هنگام تولد نوزاد انجام شود تمرکز دارد. چهارمین مقاله درباره بیماریها از سر تا اندام های قفسه سینه است. مقاله پنجم درباره بیماریهای اندام های قفسه سینه و شکم است. مقاله ششم به اندام های گوارشی و بیماری های آنها اختصاص دارد. مقاله هفتم به اندام تناسلی و بیماریهای آنها اختصاص دارد. هشتمین مقاله درباره نقرس ، سیاتیک و بیماری های مفصلی است. مقاله نهم به بیماریهایی که در سطح بدن ایجاد می شود ، نیش حشرات سمی ، خونریزی عروقی و سکسکه می پردازد. مقاله دهم انواع تب را مورد بحث قرار می دهد.
بنابراین ، "قوانین پزشکی" توسط ابن سینا برای قرن های متمادی تأثیر شدیدی بر پزشکی شرق و غرب داشته است. نظرات و اختصارات نوشته شده در آن نقش مهمی در انتشار اطلاعات موجود در آن ایفا کرده است. این آثار توسط مهاجران آسیای مرکزی ، مصر و سوریه خلق شده است. برخی از اختصارات در اولین کتاب قانون پزشکی ثبت شده است ، برخی دیگر تقریباً تمام مسائل موجود در آن را پوشش می دهند.
به دلیل فقدان پژوهش های خبره  در مورد نسخه های مختصر القانون فی الطب و شروح آن ، نظرات متفاوتی در مورد این آثار و شرح حال نویسندگان آنها وجود دارد. در نتیجه ، مطالعه سیستماتیک این موضوع همچنان یکی از مهمترین مشکلات  و معضلات علمی است که نیاز به راه حل دارد.
 
۲ شهریور ۱۴۰۰
تعداد بازدید : ۴۳۹
کد خبر : ۷,۶۵۰

نظرات بینندگان

برای نظر دادن ابتدا باید به سیستم وارد شوید. برای ورود به سیستم روی کلید زیر کلیک کنید.