با تصویب شورای وزیران اتحاد شوروی در ۹ اکتبر ۱۹۵۰ و بر اساس تصمیم هیئت رئیسهٔ شورای عالی جمهوری شوروی سوسیالیستی تاجیکستان، شورای وزیران جمهوری و کمیتهٔ مرکزی حزب کمونیست تاجیکستان در ۱۴ آوریل ۱۹۵۱، آکادمی علوم جمهوری شوروی سوسیالیستی تاجیکستان تأسیس شد و مؤسسههای علمی زیر به آن ملحق گردیدند:
• مؤسسهٔ زمینشناسی
• مؤسسهٔ شیمی
• مؤسسهٔ زلزلهشناسی
• مؤسسهٔ گیاهشناسی
• مؤسسهٔ جانورشناسی و انگل شناسی
• مؤسسهٔ خاکشناسی، آبیاری و اصلاح اراضی
• مؤسسهٔ دامپروری
• مؤسسهٔ تاریخ، باستانشناسی و مردمشناسی
• مؤسسهٔ زبان و ادبیات
• رصدخانهٔ نجومی
• شعبهٔ پنبهکاری
• شعبهٔ فلسفه
• شعبهٔ اقتصاد
اعضاي نخستین آکادمی های
علوم تاجیکستان شامل دانشمندان ذیل بودند:
۳ محقق و دانشمند افتخاری:
الکساندر نسمیانوف، یوگنی پاولوفسکی، قانیش ستبویف
۱۱ عضو آکادمی
صدرالدین عینی، میرزا تورسونزاده، ایوان آنتیپوف-کراتایِف، بوبوجان غفوروف، بوبوجان نیازمحمدوف، سمین پلشکو، الکساندر سمیونوف، نیکلای اسمولسکی، سراجالدین یوسفاوا، حکمت یولداشف، الکساندر یاکوبوفسکی
و ۱۴ عضو وابسته.
ساختار فعلی آکادمی
در ساختار آکادمی ۳ شعبه و ۲۰ مؤسسهٔ علمی–پژوهشی وجود دارد:
۱. شعبهٔ علوم فیزیک و ریاضیات، شیمی، زمینشناسی و فنّی
نایب رئیس آکادمی و رئیس شعبه: گلچهره قاهِروا
مؤسسههای علمی زیرمجموعه:
• مرکز توسعهٔ نوآوریهای علمی و فناوریهای نو
۲. شعبهٔ علوم پزشکی ،
نایب رئیس آکادمی
۳. شعبهٔ علوم زیستشناسی
نایب رئیس شعبه: عبدالصتّار سعیدوف
۴. شعبهٔ علوم اجتماعی
رئیس شعبه: محمد عبدالرحمان نَوروز دارای دکترای علوم سیاسی
همچنین:
• شاخهٔ پامیر (شامل دو مؤسسه)
• مرکز علمی خجند
• مرکز علمی ختلان
• سایر مؤسسههای علمی
• انتشارات «دانش»
• کتابخانهٔ مرکزی علمی به نام ایندیرا گاندی
⸻
ریس آکادمی
نخستین رئیس آکادمی علوم تاجیکستان صدرالدین عینی (۱۹۵۱–۱۹۵۴) بود؛ شخصیت برجستهٔ علم و فرهنگ و بنیانگذار ادبیات شورایی تاجیک.
پس از وی:
• سلطان عمرُف (۱۹۵۴–۱۹۶۴)
• محمّد اسییمی (۱۹۶۵–۱۹۸۸)
• ثابت نعمتاللهیِف (۱۹۸۸–۱۹۹۵)
• اولماس میرسَییُدُف (۱۹۹۵–۲۰۰۵)
• مَمَدشو ایلُف (۲۰۰۵–۲۰۱۳)
• فرهاد رحیمی (۲۰۱۳–۲۰۲۴)
از ۱۶ ژانویهٔ ۲۰۲۴ تاکنون، ریاست آکادمی را قابیلجان خوشوقَتزاده بر عهده دارد.
⸻
عضویت در آکادمی ملی علوم تاجیکستان
آکادمی دارای اعضا ذیل می باشد:
• پیوسته (آکادمیکها)
• وابسته
• افتخاری
• خارجی
دولت تاجیکستان با پیشنهاد هیئت رئیسهٔ آکادمی تعداد اعضای پیوسته و وابسته را تعیین میکند.
وظیفهٔ اصلی اعضای آکادمی، غنیسازی علم با دستاوردهای نوین است.
اعضای پیوسته برای تمام عمر توسط مجمع عمومی آکادمی انتخاب میشوند و از میان دانشمندانی برگزیده میشوند که آثار علمی ارزشمند ارائه کرده باشند.
اعضای وابسته نیز از میان دانشمندان برجسته انتخاب میشوند.
فقط شهروندان تاجیکستان میتوانند عضو پیوسته یا وابستهٔ آکادمی شوند.
شهروندانی که در اقتصاد، فرهنگ، آموزش، علم و فنّاوری خدمات بزرگ داشته باشند، میتوانند عضو افتخاری آکادمی شوند.
دانشمندان برجستهٔ خارجی که در توسعهٔ علم و فرهنگ تاجیکستان یا در تربیت دانشمندان تاجیک سهم داشته باشند، میتوانند به عنوان عضو خارجی آکادمی انتخاب شوند.