ECO Cultural Institute | مؤسسه فرهنگی اکو
در دل کویرهای خشک و دشتهای پهناور ایران، خانههای گِلی همچون جواهراتی از خاک سر برآوردهاند. این بناها که ریشه در هزاران سال تاریخ دارند، نمادی از خرد، خلاقیت و سازگاری انسان با طبیعتاند.
معماری گِلی یا خشتی از کهنترین شیوههای ساختوساز در جهان است و در ایران بیش از هشتهزار سال قدمت دارد. از دوران باستان تا امروز، این خانهها نهتنها پناهگاهی برای زیستن بودهاند، بلکه الگویی پایدار از زیست هماهنگ با محیط ارائه دادهاند.
⸻
تاریخچه و گستردگی
خانههای گِلی عمدتاً در مناطق مرکزی و جنوبی ایران، بهویژه در یزد، کرمان، کاشان و سیستان رواج داشتهاند.
شهر یزد، که در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد، نمونهای شاخص از این معماری است؛ با بادگیرهای هوشمندانه، دیوارهای خشتی بلند و کوچههای پیچدرپیچ که هوای خنک را در گرمای کویر حفظ میکنند.
مصالح اصلی این بناها از خشت خام (ترکیب گل، کاه و آب) یا خاک کوبیده (رامد) تشکیل میشده است. از دوران هخامنشیان تا ساسانیان، معماران ایرانی از گل بهعنوان مادهای ارزان، در دسترس و سازگار با اقلیم گرم و خشک استفاده میکردند.
بهگزارش Encyclopaedia Iranica، این مصالح با شرایط اقلیمی فلات مرکزی ایران کاملاً هماهنگاند و در عین سادگی، عملکردی پایدار دارند.
⸻
دانش و مهارت معماران سنتی
معماران سنتی ایرانی، هرچند تحصیلات رسمی نداشتند، اما با تکیه بر دانش تجربی و میراث نسلبهنسل منتقلشده، آثاری خلق کردند که هنوز هم حیرتانگیز است.
دیوارهای گِلی با ضخامت ۵۰ تا ۱۰۰ سانتیمتر، در تابستانها خنککننده و در زمستانها عایق حرارت بودند.
ترکیب گل با کاه، علاوه بر افزایش استحکام، از ترکخوردگی جلوگیری میکرد.
از شگفتیهای این معماری، بادگیرها هستند؛ برجهایی که با هدایت باد، تهویهی طبیعی خانه را ممکن میسازند.
همچنین، گنبدهای گِلی، بهویژه در دوران سلجوقی، با تکنیکهای قوسسازی دقیق ساخته میشدند تا وزن سنگین را بدون اسکلت فلزی توزیع کنند.
خشتها پس از خشکشدن زیر آفتاب با گلگچ یا آهک اندود میشدند تا در برابر رطوبت مقاوم شوند؛ فرآیندی که گاه هفتهها زمان میبرد و جلوهای از صبر و ظرافت معماران ایرانی بود.
⸻
احیا و رویکردهای معاصر
با گسترش شهرنشینی و مصالح صنعتی، بسیاری از خانههای گِلی در معرض فرسایش قرار گرفتهاند. با این حال، در دهههای اخیر تلاشهایی برای احیای دانش بومی در جریان است.
یکی از نمونههای موفق، مرکز گل اسفهانک در روستای اسفهانک یزد است که توسط معمار معاصر پویا خزائلی در سال ۲۰۱۵ تأسیس شد.
این مرکز به آموزش و کاربرد دوبارهی تکنیکهای سنتی در معماری مدرن میپردازد و نمونهای درخشان از معماری پایدار و کمکربن ایرانی به شمار میآید.
⸻
نتیجهگیری
خانههای گِلی ایران تنها سازههایی از خاک نیستند، بلکه بیانی از پیوند عمیق انسان و طبیعتاند.
معماران ایرانی، با بهرهگیری از تجربه و ذوق خود، الگویی از زیست پایدار ارائه دادهاند که بر پایهی احترام به زمین است، نه سلطه بر آن.
بازدید از بافت تاریخی یزد یا روستاهای کویری ایران، فرصتی است برای لمس این میراث زنده و درک عمیقتر از فلسفهی زیستن ایرانی.
⸻
منابع
1. Encyclopaedia Iranica – “Brick”
2. Encyclopaedia Iranica – “Construction Materials and Techniques in Persian Architecture”
3. Encyclopaedia Iranica – “Architecture iii. Sasanian Period”
4. UNESCO World Heritage Centre – “The Persian House in Central Plateau of Iran”
5. Wikipedia – “Pouya Khazaeli”
6. Esfahk Mud Center – “About Us”
⸻
ECO Cultural Institute (ECI)
No. 10, Bagher Alnemr St., Aqdasiyeh, Tehran, IRAN
www.ecieco.org