مقدمه
ایچان‌قلعه، شهر محصور درون خیوه در منطقه خوارزم ازبکستان، یکی از سالم‌ترین و اصیل‌ترین نمونه‌های معماری ایرانی–اسلامی در آسیای مرکزی است. این شهر تاریخی بازتابی از قرن‌ها تحول فرهنگی، سیاسی و هنری بوده و گواهی زنده بر میراث مشترک تمدنی منطقه است. ایچان‌قلعه در سال ۱۹۹۰ میلادی به‌عنوان نخستین اثر ازبکستان در فهرست میراث جهانی یونسکو، به دلیل ارزش جهانی برجسته‌اش، به ثبت رسید.
اهمیت تاریخی و معماری
ایچان‌قلعه با دیوارهای بلند خشتی احاطه شده و حدود ۲۶ هکتار وسعت دارد. این شهر تاریخی شامل بیش از ۵۰ بنای شاخص و ۲۵۰ خانه سنتی است که عمدتاً به قرون ۱۸ و ۱۹ میلادی بازمی‌گردند. خیوه در گذشته آخرین ایستگاه کاروان‌ها پیش از عبور از بیابان به‌سوی ایران بود و معماری آن تلفیقی از قدرت دفاعی و زیبایی هنری است.
از جمله بناهای برجسته ایچان‌قلعه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
مناره کالتامینور – مناره‌ای ناتمام با کاشی‌کاری فیروزه‌ای خیره‌کننده
مسجد جمعه – با ۲۱۸ ستون چوبی منقوش، برخی متعلق به قرن دهم میلادی
کاخ تاش‌خائولی – اقامتگاه سلطنتی با حیاط‌های تودرتو و تزئینات کاشی‌کاری ظریف
مدرسه‌ها، کاروانسراها و آرامگاه‌ها – بازتاب‌دهنده نقش خیوه در مسیر جاده ابریشم
میراثی زنده
ایچان‌قلعه تنها یک موزه ایستا نیست؛ شهری زنده است که مردم در آن زندگی می‌کنند، صنعتگران در آن کار می‌کنند و آیین‌های فرهنگی در آن جریان دارد. همزیستی حیات اجتماعی با اصالت معماری، این شهر را به نمونه‌ای منحصربه‌فرد از «شهر تاریخی زنده» تبدیل کرده است.
ثبت در یونسکو
یونسکو در سال ۱۹۹۰ میلادی، ایچان‌قلعه را به‌عنوان «سالم‌ترین و منسجم‌ترین نمونه شهر قرون وسطایی آسیای مرکزی» در فهرست میراث جهانی ثبت کرد. این شهر با ساختار اصیل و پویایی فرهنگی خود، نمادی از تداوم فرهنگ و معماری ایرانی–اسلامی در آسیای مرکزی است و ارزش جهانی آن را به‌روشنی به نمایش می‌گذارد.
منبع: مرکز میراث جهانی یونسکو – Itchan Kala