مقدمه
آق‌قالپاق (Ak-Kalpak) کلاه سنتی سفیدرنگی است که توسط مردان قرقیز پوشیده می‌شود. واژهٔ «آق» به‌معنای سفید و «قالپاق» به‌معنای کلاه است. این عنصر فرهنگی در سال ۲۰۱۹ میلادی طی چهاردهمین نشست کمیته بین‌دولتی حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو (14.COM) در شهر بوگوتا، کلمبیا، در فهرست نماینده میراث فرهنگی ناملموس بشریت ثبت شد.
جایگاه فرهنگی
آق‌قالپاق فراتر از یک پوشش است؛ این کلاه نماد هویت، خرد، وقار و پیوستگی فرهنگی مردم قرقیزستان محسوب می‌شود. مردان قرقیز آن را در مراسم رسمی، آیین‌های ملی و زندگی روزمره بر سر می‌گذارند. طرح و رنگ آن می‌تواند نشان‌دهندهٔ منطقهٔ جغرافیایی، جایگاه اجتماعی و باورهای معنوی باشد. نوع ساده و سفید آن معمولاً در مناسبت‌های مقدس استفاده می‌شود و به‌عنوان نماد محافظت معنوی شناخته می‌شود.
فنون ساخت
ساخت آق‌قالپاق مجموعه‌ای از دانش سنتی است که عمدتاً توسط زنان هنرمند به‌صورت نسل‌به‌نسل منتقل می‌شود. مراحل ساخت شامل:
نمدمالی: تبدیل پشم به نمد متراکم و بادوام
برش و دوخت: شکل‌دهی کلاه از چهار قطعه متقارن
گلدوزی: افزودن نقش‌های سیاه‌رنگ نمادین که بسته به منطقه متفاوت‌اند
تنوع طراحی: بیش از ۸۰ سبک شناخته‌شده از آق‌قالپاق وجود دارد
هر مرحله نیازمند دقت، دانش فرهنگی و مهارت هنری است و معمولاً در بستر خانواده و جامعه آموزش داده می‌شود.
اقدامات حفاظتی و روز ملی
ثبت این عنصر در یونسکو موجب افزایش آگاهی عمومی و تقویت تلاش‌ها برای حفظ فنون سنتی آن شده است. در قرقیزستان، روز ۵ مارس به‌عنوان روز ملی آق‌قالپاق گرامی داشته می‌شود و نمادی از غرور ملی و پاسداشت میراث فرهنگی است.
بنیاد عمومی «مین قییال» (Min Kiyal) نقش کلیدی در تهیه پرونده ثبت یونسکو ایفا کرده و همچنان از شبکه‌های هنرمندان و برنامه‌های آموزشی حمایت می‌کند.
---
اصطلاحات تخصصی
اصطلاح توضیح
آق‌قالپاق (Ak-Kalpak) کلاه سفید نمدی سنتی مردان قرقیز
14.COM چهاردهمین نشست کمیته بین‌دولتی یونسکو (۲۰۱۹)
میراث فرهنگی ناملموس (ICH) عناصر فرهنگی غیرمادی مانند آیین‌ها، موسیقی، مهارت‌های سنتی
مین قییال (Min Kiyal) بنیاد فرهنگی قرقیزستان برای حمایت از میراث سنتی
---
منابع رسمی
یونسکو – هنر ساخت آق‌قالپاق
ویکی‌پدیا – آق‌قالپاق
TRT World – ثبت آق‌قالپاق در یونسکو