سیمرغ، پرنده اسطوره‌ای ایران، موجودی نیست که بتوان آن را صرفاً با یک صفت تعریف کرد. سیمرغ، که از متون کهن اوستایی تا اوج عرفان فارسی پرواز کرده، در هر دوره تبدیل به نمادی متناسب با نیازهای فکری جامعه شده است. این تحول معنایی، سیمرغ را به یکی از غنی‌ترین آرکی‌تایپ‌های فرهنگی جهان تبدیل کرده که در حکم واسطه‌ای میان جهان مادی و جهان خرد و حکمت عمل می‌کند.
بخش اول: ریشه‌شناسی و تجلیات کهن سیمرغ (ریشه در اسطوره)
۱. سیمرغ در اوستا و متون پهلوی
نام سیمرغ ریشه‌ای عمیقاً باستانی دارد.
ریشه اوستایی: در اوستا، شکل اصلی آن «سَئِنَه مُرغو» (Saêna Mêrêghu) یا «مِرِغوسَئِنَه» است.
سَئِنَه (Saêna): به معنای شاهین یا عقاب است و با کلمه سانسکریت syena (شاهین) هم‌ریشه می‌باشد. نکته مهم‌تر، وجود شخصیتی به نام «سائنا» (حکیمی پاکدین و بلندمرتبه) در
فروردین یشت است.
تغییر معنا: محققان بر این باورند که واژه سیمرغ (به معنای مرغ یا پرنده) از نام این مرغ شکاری بزرگ گرفته شده و سپس با نام حکیمی دانا تلفیق گشته است. این پیوند اولیه، زمینه را برای تبدیل شدن سیمرغ به نماد خرد فراهم ساخت.
سیمرغ در متون زرتشتی: سیمرغ آشیانه خود را بر فراز درخت «ویسپوبیش» یا «درخت همه تخمه» (یا «درخت دورکننده غم» در مینوی خرد) می‌سازد. با برخاستن و نشستن سیمرغ، تخم‌های آن درخت در آب پراکنده می‌شود و توسط تیشتر (ایزد باران) به زمین فرستاده می‌شود.
نماد باروری کیهانی: در این مرحله، سیمرغ بیشتر یک عامل کیهانی برای حفظ چرخه حیات و رویش است.
بخش دوم: سیمرغ در حماسه (شاهنامه فردوسی)
در شاهنامه، سیمرغ از یک نماد کیهانی صرف، به یک شخصیت فعال و واسطه در سرنوشت قهرمانان تبدیل می‌شود.
۱. کهن‌الگوی مرشد و پرورنده
سیمرغ در شاهنامه، پرورش‌دهنده زال (پسر سپید موی سام) در کوه البرز است.
نکته دقیق: کوه البرز در اساطیر ایرانی، محل تولد ایزدان و نقطه پیوند جهان مادی و مینوی است. آشیانه سیمرغ بر این کوه، نماد برتری دانش او بر دانش زمینی است.
مرشد روحانی: سیمرغ در نقش پرورندگی زال، با کهن‌الگوی «مرشد الهی» (Divine Mentor) پیوند می‌خورد. کارکرد او نه صرفاً زایش زیستی، بلکه اعطای خرد و تربیت روانی-روحی به قهرمان آینده است.
۲. دانش پنهان و امداد غیبی
پر سیمرغی که سیمرغ به زال می‌دهد، نماد بصیرت و ابزار نجات است.
نماد عملی خرد: این پر در دو بزنگاه سرنوشت‌ساز به یاری می‌آید:
۱. تولد رستم: سیمرغ با روش‌های شبه‌پزشکی، رستم را از شکم مادرش (رودابه) خارج و زخم را درمان می‌کند. این نشان از قدرت درمان‌بخشی و حکیمانه اوست.
۲. نبرد رستم و اسفندیار: سیمرغ راه‌حل کشتن اسفندیار رویین‌تن را به رستم آموزش می‌دهد. این یک راه‌حل استراتژیک و دانایی‌محور است که نشان می‌دهد در نهایت، پیروزی با خرد و تدبیر سیمرغ به دست می‌آید، نه صرفاً با زور بازوی رستم.
بخش سوم: سیمرغ در عرفان (منطق‌الطیر و حکمت اشراق)
از قرن ششم هجری به بعد، سیمرغ از بستر حماسه به وادی عرفان قدم می‌گذارد و به نماد مفهوم حق تعالی تبدیل می‌شود.
۱. نماد حق و خویشتن در منطق‌الطیر
در منطق‌الطیر عطار نیشابوری، سفر سی مرغ به سوی سیمرغ، استعاره‌ای بزرگ از سلوک الی‌الله است.
رمز وحدت وجود: رسیدن سی مرغ به کوه قاف و تماشای سیمرغ در نهایت به کشف این حقیقت منجر می‌شود که سیمرغ در واقع همان سی مرغ هستند (سیمرغ).
تحلیل عرفانی: این مفهوم، نماد «خویشتن» (Self) متعالی است؛ یعنی کمال، همان یگانگی فرد (من) با ذات الهی است که در درون هر سالک نهفته است.
سیمرغ و جبرئیل: حکیمان اشراقی، از جمله شیخ شهاب‌الدین سهروردی در رسالة صفیر سیمرغ، سیمرغ را رمز عقل فعال یا جبرئیل (واسطه فیض و روح‌القدس) می‌دانند. این دیدگاه، سیمرغ را به واسطه‌ای روحانی برای هدایت بشر تبدیل می‌کند.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری (پتانسیل ECI)
سیمرغ، یک آرکی‌تایپ یگانه در جهان‌بینی ایرانی است که هم در عمل (کمک به قهرمانان) و هم در نظر (نماد وحدت وجود)، بر اهمیت خرد برتر تأکید می‌کند. این نماد چندوجهی، حامل این پیام تمدنی است که بقا و کمال تنها از طریق بصیرت و دانش ژرف امکان‌پذیر است. ترویج این نماد می‌تواند زمینه را برای گفتمان فرهنگی مبتنی بر خردورزی در میان کشورهای منطقه فراهم
آورد.
منابع و مآخذ معتبر (Referenced Sources)
پورداود، ابراهیم. (یسنا، یشت‌ها، و ترجمه اوستا).
فردوسی، ابوالقاسم. (شاهنامه: تصحیح جلال خالقی مطلق).
عطار نیشابوری، فریدالدین. (منطق‌الطیر: به تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی).
شفیعی کدکنی، محمدرضا. (مقدمه و تعلیقات بر منطق‌الطیر عطار).
سهروردی، شهاب‌الدین یحیی. (رسالة صفیر سیمرغ).
تفضلی، احمد. (تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام).
یونگ، کارل گوستاو. (تحلیل کهن الگوها).