کهن‌ترین شهرهای منطقه اکو: از شوش تا چاتال‌هویوک
منطقه اکو، که گستره‌ای از فلات ایران تا آناتولی و از دره سند تا جلگه‌های آسیای مرکزی را دربر می‌گیرد، از کهن‌ترین و غنی‌ترین حوزه‌های تمدنی جهان به‌شمار می‌آید. این سرزمین، خاستگاه شکل‌گیری نخستین شهرها، نظام‌های نوشتاری و ساختارهای سیاسی و فرهنگی بوده و میراثی چند‌هزار‌ساله از تجربه‌های انسانی را در خود جای داده است.
شهرهای باستانی این حوزه نه‌تنها بازتاب‌دهنده شکوه تمدنی و پیشرفت‌های فرهنگی گذشته‌اند، بلکه نشانگر پیوندهای عمیق تاریخی و فرهنگی میان ملت‌های عضو اکو نیز محسوب می‌شوند؛ پیوندهایی که از دادوستد در مسیر جاده ابریشم تا تبادل اندیشه‌ها و باورهای فلسفی و دینی، از جمله آموزه‌های زرتشتی و بودایی، استمرار یافته‌اند. برای درک بهتر این همبستگی فرهنگی، می‌توان به نقشه جاده ابریشم نگریست؛ مسیری که از بلخ تا سمرقند و از موهنجودارو تا لاهور امتداد داشته و کاروان‌ها در آن نه‌فقط کالا، بلکه دانش، هنر و اندیشه را نیز مبادله می‌کردند.
در این گزارش، کهن‌ترین شهرهای کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی (اکو) بر اساس شواهد و یافته‌های باستان‌شناختی معرفی و تحلیل می‌شوند. در معرفی هر شهر، افزون بر مرور داده‌های تاریخی، به جنبه‌های کمتر بررسی‌شده‌ای همچون نقش زنان در ساختارهای اجتماعی جوامع کهن و دستاوردهای فنی و فناورانه آنان نیز توجه شده است. این مجموعه بر پایه نتایج کاوش‌های باستان‌شناسی معاصر و منابع معتبر بین‌المللی، از جمله گزارش‌های سازمان یونسکو و دانشنامه‌های تخصصی باستان‌شناسی، تدوین شده است.
ایران: خاستگاه تمدن‌های اولیه
ایران از مهم‌ترین مراکز شکل‌گیری تمدن‌های باستانی در جهان به‌شمار می‌آید. شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که تمدن در این سرزمین از دوران نوسنگی تا ظهور امپراتوری‌های بزرگ، پیوسته در حال رشد و تحول بوده است. در ادامه، کهن‌ترین شهرها و محوطه‌های تمدنی ایران، بر اساس یافته‌های علمی و پژوهش‌های اخیر معرفی می‌شوند:
• ایران: شوش (Susa) شوش، واقع در استان خوزستان، از کهن‌ترین شهرهای شناخته‌شده جهان به‌شمار می‌آید. شواهد باستان‌شناسی حاکی از آن است که سکونت در این منطقه به حدود ۴۲۰۰ پیش از میلاد بازمی‌گردد، هرچند لایه‌های اولیه تمدن در آن تا حدود ۷۰۰۰ پیش از میلاد نیز قابل‌ردیابی است. این شهر در دوره ایلامیان به‌عنوان پایتخت سیاسی و مذهبی آنان ایفای نقش می‌کرد و در دوره هخامنشیان نیز به‌عنوان پایتخت زمستانی شاهان، به‌ویژه داریوش بزرگ، اهمیت خود را حفظ نمود. کاوش‌های گسترده باستان‌شناسی ــ که بخش‌هایی از آن در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است ــ بقایای کاخ‌ها، بناهای اداری، و زیگورات‌های عظیمی را آشکار کرده که بیانگر پیشرفت فنی و مهندسی، از جمله در سامانه‌های آبیاری و معماری سنگی، هستند. شوش همچنین یکی از نخستین مراکز گسترش خط میخی در فلات ایران محسوب می‌شود. بررسی مهرها و الواح گلی کشف‌شده از این محوطه نشان می‌دهد زنان در فعالیت‌های اقتصادی، بازرگانی و آیینی نقشی فعال داشته‌اند. حضور الهه‌هایی چون اینانا (Inanna) در آثار مذهبی، بازتاب‌دهندهٔ جایگاه نمادین و اجتماعی زنان در فرهنگ ایلامی است. شوش، به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خود در گذرگاه میان بین‌النهرین و فلات ایران، نقشی راهبردی در تبادل فرهنگی، اقتصادی و فکری ایفا کرده و می‌توان آن را یکی از نخستین کانون‌های ارتباطی در مسیر باستانی جادهٔ ابریشم دانست.
• شهر سوخته (استان سیستان و بلوچستان): از حدود ۳۵۵۰ تا ۱۸۰۰ پیش از میلاد فعال بوده و نمونه‌ای برجسته از شهرسازی برنامه‌ریزی‌شده در دوران پیشاتاریخ محسوب می‌شود. این شهر دارای نظام پیچیده اجتماعی، صنایع پیشرفته، و نوآوری‌هایی چشمگیر چون ساخت نخستین چشم مصنوعی و شواهد اولیه از جراحی مغز است. یافته‌ها نشان می‌دهد که زنان در حوزه‌های پزشکی، بازرگانی و مدیریت اجتماعی نقشی مؤثر ایفا کرده‌اند.
• تپه سیلک (استان کاشان): با قدمتی نزدیک به ۵۵۰۰ پیش از میلاد، از نخستین سکونتگاه‌های دائمی در فلات ایران است. سفال‌های منقوش و ابزارهای مکشوفه از این محوطه، از کهن‌ترین نمونه‌های صنایع دستی ایران به‌شمار می‌آیند و نشانه‌هایی از پیدایش هنرهای نساجی، از جمله بافت پارچه اولیه، در آن مشاهده می‌شود.
• هگمتانه (استان همدان): پایتخت دولت ماد در قرن هشتم پیش از میلاد (حدود ۷۰۰ ق.م) و از مراکز مهم سیاسی در آغاز دوره تاریخی ایران است. این شهر در دوره هخامنشی نیز جایگاه خود را حفظ کرد و به‌عنوان یکی از پایتخت‌های رسمی امپراتوری مورد استفاده قرار گرفت. بقایای دیوارهای عظیم و استحکامات کشف‌شده در این منطقه، گواهی بر اقتدار نظامی و سازمان‌یافتگی شهر مادهاست.
پاکستان: مهد شهرنشینی باستانی
تمدن دره سند، که بخش‌های وسیعی از پاکستان امروزی را دربر می‌گیرد، از نخستین و پیشرفته‌ترین تمدن‌های شهرنشین جهان به‌شمار می‌آید. این تمدن در شکل‌دهی به الگوهای نخستین شهرسازی، برنامه‌ریزی شهری و فناوری‌های بهداشتی نقش بنیادین داشته و تأثیر آن بر فرهنگ‌های مجاور، از جمله بین‌النهرین و ایران، آشکار است. در ادامه، مهم‌ترین شهرهای باستانی و تاریخی پاکستان معرفی می‌شوند:
• موهنجودارو و هاراپا (Mohenjo-daro & Harappa) — حدود ۲۵۰۰ تا ۱۹۰۰ پیش از میلاد: این دو شهر از شاخص‌ترین مراکز تمدن دره سند به‌شمار می‌روند. ساختار شهری آن‌ها با شبکه‌ای منظم از خیابان‌ها، سیستم پیشرفته فاضلاب، و معماری استاندارد و هماهنگ طراحی شده بود. مساحت هر شهر بیش از ۵۰۰ هکتار برآورد می‌شود. شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که موهنجودارو و هاراپا با تمدن‌های بین‌النهرین و عیلام روابط تجاری فعالی داشته‌اند.
• لاهور (Lahore): با پیشینه‌ای تاریخی دست‌کم دو تا سه هزار ساله، از مراکز مهم سیاسی، فرهنگی و هنری شبه‌قاره محسوب می‌شود. لاهور در دوره‌های مختلف، به‌ویژه در زمان امپراتوری مغول و حاکمیت سیک‌ها، جایگاه برجسته‌ای در تاریخ منطقه داشته است. بناهایی همچون قلعه لاهور و مسجد بادشاهی از برجسته‌ترین نمونه‌های هم‌زیستی و تبادل فرهنگی میان هنر اسلامی و سنت‌های هندو به‌شمار می‌آیند.
• تاکسیلا (Taxila): یکی از مراکز علمی، فرهنگی و مذهبی مهم در دوران باستان، فعال از قرن ششم پیش از میلاد تا قرن سوم میلادی. دانشگاه و مراکز آموزشی تاکسیلا هزاران دانشجو از سراسر آسیای جنوبی را جذب می‌کردند و در انتقال و حفظ متون سانسکریت و آیین‌های بودایی نقشی اساسی داشتند. آثار معماری و مجسمه‌های بودایی این منطقه از شاخص‌ترین نمونه‌های هنر گندهارا به‌شمار می‌روند.
• مولتان (Multan): از کهن‌ترین مراکز مذهبی و تجاری جنوب آسیاست که سابقه سکونت در آن به حدود ۳۰۰۰ پیش از میلاد بازمی‌گردد. مولتان در دوران باستان به‌عنوان «شهر مقدس» شناخته می‌شد و معابد متعدد، از جمله معبد خورشید، در آن وجود داشت. موقعیت جغرافیایی آن در مسیرهای بازرگانی، این شهر را به یکی از قطب‌های مهم دادوستد میان تمدن‌های شرق و غرب تبدیل کرده بود.
افغانستان: قلب تمدن باختر
افغانستان با موقعیت استراتژیک خود در مسیر جادهٔ ابریشم، پلی میان شرق و غرب و کانون تبادلات فرهنگی، اقتصادی و علمی بوده است. این سرزمین، میزبان شهرهای تاریخی و مراکز تمدنی متعدد است که نشان‌دهنده پیشرفت‌های فرهنگی، مذهبی و علمی منطقه در طول هزاره‌هاست:
• بلخ Balkh / باکترا) — ۲۰۰۰–۱۵۰۰ پیش از میلاد): یکی از قدیمی‌ترین شهرهای جهان و مرکز تمدن باختر، که در دوران باستان مرکز زرتشتی‌گری بوده است. بلخ بعدها به یکی از مراکز مهم بودایی تبدیل شد و نقش کلیدی در تبادلات فرهنگی و مذهبی منطقه ایفا کرد.
• هرات — بیش از ۳۰۰۰ سال پیش (شواهد هخامنشی از ۵۵۰ پیش از میلاد): شهری تاریخی با آثار برجسته معماری شامل قلعه‌ها، باغ‌ها و بناهای تیموری، که نمایانگر هنر اسلامی و رونق تجارت ابریشم است. هرات همواره مرکز فعالیت‌های علمی، فرهنگی و اقتصادی بوده و نقش مهمی در توسعه تمدن اسلامی در آسیای میانه ایفا کرده است.
• غزنی — از قرن هفتم میلادی، شکوفایی در قرون ۱۰ تا ۱۲ میلادی: پایتخت فرهنگی و علمی دورهٔ غزنویان، با کتابخانه‌ها و مراکز علمی که هزاران نسخهٔ خطی و آثار ادبی و مذهبی را حفظ کرده‌اند. غزنی به عنوان یکی از قطب‌های تمدن اسلامی آسیای میانه شناخته می‌شده و نمادی از شکوفایی علمی و فرهنگی آن دوره است.
تاجیکستان: میراث سغدیان
تاجیکستان، واقع در دره‌ها و فلات‌های مرکزی آسیای میانه، از دیرباز کانون تمدن، علم و تجارت بوده است. این سرزمین، با موقعیت استراتژیک خود در مسیرهای باستانی جادهٔ ابریشم، میزبان جوامع شهرنشین، مراکز علمی و مذهبی، و بازارهای مهم تجاری بوده است. شهرهای تاریخی تاجیکستان، با پیشینه‌ای چند هزار ساله، نه تنها سکونتگاه‌های پایدار، بلکه مراکز فرهنگی، مذهبی و اقتصادی نیز به‌شمار می‌آمده‌اند:
• پنجکنت (Panjakent) — قرن پنجم تا هشتم میلادی: یکی از مهم‌ترین شهرهای سغدی در دوران باستان و دورهٔ اولیهٔ اسلامی و زادگاه رودکی، شاعر بزرگ پارسی، به‌شمار می‌آید. نقاشی‌های دیواری معابد زرتشتی این شهر، صحنه‌های اساطیری و مذهبی را با جزئیاتی دقیق و ظرافتی هنری به تصویر می‌کشند و اهمیت آن را به‌عنوان مرکز فرهنگی منطقه برجسته می‌کنند.
• کولاب (Kulob) — بیش از ۲۷۰۰ سال پیش: واقع در جنوب تاجیکستان، کولاب شهری مهم در دوران سغدی و اسلامی بود و نقش بارزی در تجارت و ارتباطات منطقه‌ای ایفا می‌کرد. شواهد باستان‌شناختی نشان می‌دهد که این شهر دارای ساختارهای شهری پیشرفته و فعالیت‌های اقتصادی گسترده‌ای بوده است.
• خجند (Khujand) — حدود ۲۵۰۰ سال پیش: یکی از کهن‌ترین شهرهای تاجیکستان و مرکز مهم تجارت و فرهنگ در درهٔ زرافشان و تا امروز نقش خود را در عرصهٔ فرهنگی منطقه حفظ کرده است.
• حصار (Hisor) — بیش از ۲۵۰۰ سال پیش: شهری تاریخی در غرب تاجیکستان که شواهد سکونت در آن به دوران باستان بازمی‌گردد. قلعهٔ حصار با دیوارهای مستحکم خود، نمونه‌ای برجسته از استحکامات دفاعی و سازمان شهری دوران باستان است. (
• خولبک / هولبک (Kholbak / Hulbuk) — قرن نهم تا سیزدهم میلادی: پایتخت باستانی ختل (ختلان) در جنوب تاجیکستان، با زیرساخت‌های پیشرفته شهری و دیوارهای دفاعی، یکی از مراکز مهم سیاسی، اقتصادی و فرهنگی منطقه در قرون وسطی بود. این شهر در سال ۲۰۲۵ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید و اهمیت تاریخی و فرهنگی آن برای پژوهش‌های باستان‌شناسی آشکار است.
ترکمنستان: شکوه مرو و نِسا
1. مرو (Merv): یکی از قدیمی‌ترین شهرهای جهان با قدمتی نزدیک به ۲۵۰۰ پیش از میلاد، که در دوران هخامنشیان به‌عنوان پایتخت زمستانی داریوش بزرگ شناخته می‌شد. این شهر در مسیر جاده ابریشم قرار داشت و آثار باستانی آن شامل کاخ‌ها، زیگورات‌ها و سیستم‌های آبیاری پیشرفته است.
2. نسا (Nisa): پایتخت اشکانیان در قرن سوم قبل از میلاد، که در نزدیکی عشق‌آباد کنونی واقع شده است. آثار باستانی این شهر شامل قلعه‌ها و معابد است که نشان‌دهندهٔ قدرت و تمدن اشکانیان می‌باشد.
3. کهنه‌گرگانج (Köneürgenç): مرکز تمدن خوارزم در قرون وسطی، که در شمال‌شرق ترکمنستان واقع شده است. این شهر دارای آثار معماری اسلامی از قرن یازدهم تا شانزدهم میلادی است و در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.
4. آبیورد (Abivard): شهری باستانی در نزدیکی مرز ایران و ترکمنستان، که در گذشته یکی از مراکز مهم تجاری و نظامی منطقه بوده است. آثار باستانی این شهر شامل قلعه‌ها و بناهای دفاعی است.
5. فاراب (Farab): نام کهن‌تر شهر ابیورد، که در مسیر جاده ابریشم قرار داشته و از مراکز مهم تجاری و فرهنگی بوده است.
6. ترکمن‌آباد (Turkmenabad): که پیش‌تر با نام چهارجوی شناخته می‌شد، شهری با تاریخ باستانی در جنوب ترکمنستان است. آثار باستانی این شهر شامل بناهای تاریخی و کاروانسراهای قدیمی است.
ازبکستان: نگین جاده ابریشم
ازبکستان، واقع در قلب آسیای میانه، از دیرباز مرکز تمدن، علم و تجارت بوده است. این منطقه با موقعیت استراتژیک خود در مسیر جاده ابریشم، پیوندهای فرهنگی و اقتصادی گسترده‌ای میان شرق و غرب ایجاد کرده است. شهرهای باستانی آن، با قدمتی چند هزار ساله، نه تنها مراکز سکونت بوده‌اند، بلکه مراکز علمی، مذهبی و فرهنگی نیز محسوب می‌شده‌اند. کاوش‌های باستان‌شناسی سال ۲۰۲۵ سن برخی شهرهای ازبکستان را بازنگری و قدمت آن‌ها را بیش از پیش آشکار کرده است. دره فرغانه با شهرهایی چون فرغانه، نمنگان، اندیجان و چاچ (تاشکند کنونی)، یکی از مراکز اصلی صنعت نساجی و تجارت ابریشم باستانی بوده است:
• سمرقند (Samarkand) — حدود ۳۰۰۰ سال پیش: بر پایه کاوش‌های سال ۲۰۲۵ در محوطه‌های آفارسیاب و کوکتپه، قدمت سکونت در سمرقند به حدود ۳۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. این شهر در دوران تیموری به‌عنوان مرکز علمی و فرهنگی جهان اسلام شناخته می‌شد و رصدخانه الغ‌بیگ آن نمونه‌ای برجسته از پیشرفت‌های علمی و نجومی در قرون وسطی است. (
• بخارا (Bukhara) — بیش از ۲۵۰۰ سال پیش: بخارا یکی از مراکز مهم دینی، علمی و فرهنگی در مسیر جاده ابریشم بود. مدارس و مراکز قرآنی این شهر دانشمندانی برجسته، از جمله ابن‌سینا، را پرورش دادند. آثار معماری اسلامی آن، نمونه‌ای از تلفیق هنر و سنت‌های محلی در آسیای میانه است.
• خیوه (Khiva) — حدود ۲۵۰۰ سال پیش: خیوه، مرکز تمدن خوارزم، با ایچان‌قلعه ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو، نمونه‌ای برجسته از معماری دفاعی و شهری دوران باستان و قرون میانه است. دیوارهای خشتی آن بازتابی از مقاومت جامعه در برابر حملات مغول و سازمان‌یافتگی اجتماعی و اقتصادی شهر است.
• فرغانه (Fergana) — عصر برنز (حدود ۲۰۰۰ ق.م): فرغانه یکی از مراکز تاریخی تولید ابریشم و تجارت منطقه‌ای بود و نقش مهمی در شبکهٔ اقتصادی جادهٔ ابریشم ایفا کرد. (
• نمنگان و اندیجان (Namangan & Andijan) — حدود ۲۰۰۰ ق.م: شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد سکونت در این شهرها به حدود ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد بازمی‌گردد. بازارها و فعالیت‌های تجاری سنتی این شهرها تا امروز ادامه دارد و پیوستگی فرهنگی و اقتصادی منطقه را نشان می‌دهد.
• چاچ (تاشکند کنونی) — قرن پنجم تا سوم ق.م: چاچ یکی از شهرهای مهم سغدی و نقطه اتصال مسیر جاده ابریشم به چین بود. این شهر نقشی راهبردی در مبادلات اقتصادی و فرهنگی آسیای میانه ایفا می‌کرد و از مراکز مهم سکونت و تجارت در دوران باستان محسوب می‌شد.
قرقیزستان: گذرگاه کوهستان‌های ابریشم
قرقیزستان، واقع در قلب رشته‌کوه‌های تیان‌شان و فلات آسیای میانه، از دیرباز مسیر عبور کاروان‌ها و محل تلاقی فرهنگ‌ها بوده است. این سرزمین با ارتفاعات و دره‌های خود، سکونتگاه‌های کهن و مراکز علمی، تجاری و فرهنگی بسیاری داشته است. شهرهای تاریخی قرقیزستان، شواهدی از پیشرفت‌های شهری، مبادلات تجاری و تعاملات فرهنگی در طول هزاره‌ها ارائه می‌دهند:
• اوش (Osh) — حدود ۳۰۰۰ سال پیش: یکی از کهن‌ترین سکونتگاه‌های قرقیزستان، واقع در دره فرغانه. اوش مرکز مبادلات تجاری در مسیر جاده ابریشم و محل تجمع فرهنگی و مذهبی بوده است.
• تالاس (Talas) — حدود ۲۰۰۰ سال پیش: شهری با پیشینه باستانی در غرب قرقیزستان، مرکز فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی در دره تالاس و محل تعامل جوامع محلی و کاروان‌های عبوری بوده است.
قزاقستان: چهارراه فرهنگ‌های ایرانی و ترک
قزاقستان، واقع در قلب آسیای میانه، از دیرباز محل تلاقی فرهنگ‌ها، مراکز علمی و مسیرهای تجاری بوده است. شهرهای تاریخی این سرزمین، نقش مهمی در توسعهٔ تمدن‌های باستانی و قرون وسطایی داشته‌اند:
• تاراز (طراز) (Taraz) — از قرن پنجم پیش از میلاد (بیش از ۲۰۰۰ سال پیش): یکی از مراکز مهم جادهٔ ابریشم با پیشینه طولانی در تجارت، فرهنگ و آموزش. آرامگاه‌ها و آثار تاریخی این شهر، نشان‌دهنده اهمیت آن به‌عنوان یکی از قطب‌های فرهنگی و مذهبی منطقه است.
• اوترار / ترکستان (Otrar / Turkistan) — از سده‌های نخست میلادی (حدود ۲۰۰۰ سال پیش): شهری تاریخی که با آرامگاه خواجه احمد یسوی (ثبت یونسکو) شناخته می‌شود و از کانون‌های گسترش تصوف و مراکز علمی و فرهنگی در استپ‌های آسیای مرکزی بوده است.
جمهوری آذربایجان: میراث قفقاز
جمهوری آذربایجان، واقع در شمال غربی ایران و جنوب قفقاز، با موقعیت جغرافیایی خود به‌عنوان پلی میان ایران و اروپا، میزبان شهرها و مراکز فرهنگی با لایه‌های تاریخی چندگانه بوده است. این شهرهای کهن، بازتاب‌دهنده تعاملات فرهنگی، مذهبی و اقتصادی منطقه در طول هزاره‌ها هستند:
• قبله (Qabala) — از قرن چهارم پیش از میلاد (حدود ۲۴۰۰ سال پیش): پایتخت آلبانیای قفقاز در دوران باستان، با کلیساها و آثار مذهبی که بازتاب‌دهنده مسیحیت اولیه در منطقه است و اهمیت فرهنگی و مذهبی ویژه‌ای داشته است.
• ایچری‌شهر (Icheri Sheher) باکو — بیش از ۱۰۰۰ سال پیش: بخش قدیمی شهر باکو، با برج دوشیزه و دیوارهای تاریخی که نشان‌دهنده ساختار دفاعی و سازمان شهری آن در دوره‌های مختلف است. این منطقه، امروز جزو میراث جهانی یونسکو به‌شمار می‌رود و نماد طول عمر تاریخی شهر است.
• شماخی (Shamakhi) — از قرن پنجم پیش از میلاد: یکی از مراکز فرهنگی و تجاری مهم قفقاز، با پیشینه طولانی در مبادلات اقتصادی و فرهنگی. این شهر همچنان میزبان جشنواره‌ها و مراسم سنتی است که موسیقی مقامی و فرهنگ بومی آذربایجان را حفظ کرده‌اند.
ترکیه: زادگاه تمدن‌های کهن آناتولی
سرزمین کنونی ترکیه، که بخش اعظم آن در آناتولی و آسیای صغیر قرار دارد، یکی از کهن‌ترین کانون‌های تمدنی جهان به‌شمار می‌آید. این منطقه از دوران نوسنگی تا عصر آهن، میزبان جوامعی بود که در توسعه کشاورزی، شهرنشینی، فلزکاری و هنر نقش بنیادین ایفا کردند. یافته‌های باستان‌شناسی از چاتال‌هویوک تا هاتوشا نشان می‌دهد که آناتولی در پیوندی تنگاتنگ با تمدن‌های بین‌النهرین، قفقاز و ایران قرار داشته است.
• چاتال‌هویوک (Çatalhöyük) — حدود ۷۵۰۰ تا ۶۲۰۰ پیش از میلاد: از نخستین نمونه‌های شناخته‌شدهٔ شهرنشینی در تاریخ بشر است. این محوطه با ساختار منحصربه‌فرد خود ــ شامل خانه‌هایی بدون خیابان و با ورودی از بام ــ یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌های جامعهٔ سازمان‌یافته محسوب می‌شود. نقاشی‌های دیواری و پیکره‌های سفالی، به‌ویژه مجسمه‌های الههٔ مادر، نشان‌دهندهٔ جایگاه برجستهٔ زنان در باورها و آیین‌های نوسنگی این منطقه است. چاتال‌هویوک در سال ۲۰۱۲ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
• هاتوشا (Hattusa) — حدود ۱۶۰۰ تا ۱۲۰۰ پیش از میلاد: پایتخت امپراتوری هیتی‌ها در عصر برنز متأخر و یکی از مهم‌ترین مراکز قدرت در آسیای صغیر بود. آثار معماری به‌جای‌مانده، از جمله دروازهٔ شیرها و کاخ سلطنتی، گویای سطح بالای سازمان اداری و نظامی این تمدن است. الواح میخی کشف‌شده در هاتوشا از نخستین اسناد مکتوب در تاریخ آناتولی محسوب می‌شوند و اطلاعات ارزشمندی دربارهٔ زبان، حقوق و مناسبات دیپلماتیک هیتی‌ها ارائه می‌دهند.
• تریوی (Troy / Truva) — حدود ۳۰۰۰ تا ۱۲۰۰ پیش از میلاد: از شناخته‌شده‌ترین محوطه‌های باستانی جهان است که در شمال‌غربی ترکیه و در نزدیکی تنگهٔ داردانل قرار دارد. تروی، با لایه‌های متعدد استقرار خود، تاریخ پرفرازونشیبی از عصر برنز تا دورهٔ روم را نشان می‌دهد. کاوش‌های باستان‌شناسی این منطقه شواهدی از پیوند فرهنگی میان آناتولی، دریای اژه و بین‌النهرین را آشکار کرده است.
• افِسوس (Ephesus) — حدود قرن دهم پیش از میلاد تا دوران رومی: یکی از بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین شهرهای یونانی و سپس رومی در آناتولی بود. معبد آرتمیس، که یکی از عجایب هفت‌گانهٔ دنیای باستان به‌شمار می‌رفت، در این شهر قرار داشت. اَفِسوس در دوران باستان مرکز مهم تجارت، علم و مذهب بود و آثار معماری آن از شکوه تمدن کلاسیک در منطقهٔ اکو حکایت دارد.
نتیجه‌گیری: پیوندی از گذشته تا امروز
از شوش تا چاتال‌هویوک، از بلخ تا سمرقند، و از طراز تا لاهور، شهرهای باستانی منطقهٔ اکو گواهی بر شکوه تمدن‌های کهن‌اند و پیوندهای عمیق فرهنگی میان ملت‌های این منطقه را نمایان می‌سازند.
کاوش‌های اخیر – مانند بازنگری قدمت سمرقند به بیش از ۳۰۰۰ سال – این میراث را زنده‌تر کرده و زمینه‌ای نو برای همکاری‌های فرهنگی در چارچوب سازمان اکو فراهم می‌آورد؛ جایی که گذشته‌ای درخشان به آینده‌ای مشترک پیوند می‌خورد.
منابع
• UNESCO World Heritage Centre (2025). Registered Sites: Çatalhöyük, Itchan Kala, Icheri Sheher, Mausoleum of Khoja Ahmed Yasawi; Cultural Heritage Sites of Ancient Khuttal.
• Encyclopaedia Iranica (2024). Entries: Susa, Balkh, Merv, Sogdiana. • Potts, D. T. (2015). The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State.
• Kenoyer, J. M. (1998). Ancient Cities of the Indus Valley Civilization.
• گزارش‌های باستان‌شناسی آسیای مرکزی (۲۰۲۰–۲۰۲۵)، شامل کاوش‌های سمرقند
(Kun.uz, 2025). • مرکز ملی فرش ایران (۱۴۰۱–۱۴۰۴). گزارش‌های صنعت فرش دستباف
. • رودکی، ابوعبدالله جعفر بن محمد (قرن ۴ هـ). دیوان اشعار.
• Wikipedia & Advantour (2025). Entries: Hisar (Tajikistan), Lahore History, Khulbuk Fortress.