این مجموعه از سه بنای عظیم تشکیل شده است که هر کدام دارای کارکرد و هویت معماری منحصر به فردی هستند:
1. مدرسه الغ‌بیگ (Ulugh Beg Madrasah) – (تأسیس: ۱۴۲۰ میلادی).
2. مدرسه شیردار (Sher-Dor Madrasah) – (تأسیس: ۱۶۱۹ میلادی).
3. مسجد-مدرسه طلاکاری (Tilla-Kori Madrasah) – (تأسیس: ۱۶۴۶ میلادی).
📚 عمق علمی و مستندات معماری سه بنا
عظمت ریگستان نتیجه دانش فنی معمارانی است که تخصص خود را از گستره وسیعی از سرزمین‌های متمدن به پایتخت تیموری منتقل کردند و آن را با نوآوری‌های محلی پیوند دادند.
۱. مدرسه الغ‌بیگ: مرکز علوم عقلی
• خاستگاه مهندسی: این بنا، قدیمی‌ترین و مهم‌ترین بنای علمی، توسط استاد اسماعیل بن طاهر بن محمود اصفهانی طراحی و ساخته شد. نام این استاد، در منابع تاریخی، نشان‌دهنده انتقال مستقیم پیشرفته‌ترین فنون معماری سازه‌ای و تزیینی از مراکز عمده معماری فلات قاره‌ای به سمرقند است.
• جنبه نجومی: تزئینات کاشی‌کاری سردر با نقوش هندسی ده‌پر و مدارهای سماوی، تأکیدی صریح بر علم هیئت، ریاضیات و هندسه کاربردی بود که الغ‌بیگ شخصاً بر تدریس آن نظارت داشت.
۲. مدرسه شیردار: نماد و تقارن (دوره شیبانی)
• هویت سازنده: این بنا به دستور حاکم سمرقند، یلنگتوش بهادر ساخته شد و معمار اصلی آن در برخی منابع به نام عبدالجبار ایرانی ثبت شده است.
• هدف معماری: ساختار شیردار با هدف ایجاد تقارن کامل با مدرسه الغ‌بیگ در ضلع روبرو طراحی شد.
• ویژگی بارز: این بنا به دلیل نقش شیرهایی شبیه ببر در حال شکار آهو با خورشیدی در پس‌زمینه (نماد قدرت) در ایوان خود، شهرت دارد؛ نقشی که نشان‌دهنده ابداعات در حوزه نقوش نمادین است.
۳. مسجد-مدرسه طلاکاری: کارکرد دوگانه و اوج تزئینات
• ساختار دوگانه: این بنا برای احیای نقش یک مسجد جامع شهر و یک مرکز آموزشی ساخته شد.
• فن طلاکاری (کوندال): نام این بنا از تالار اصلی مسجد آن گرفته شده است. فضای داخلی مسجد با استفاده از تکنیک کوندال (Kündal) به‌طور کامل با نقاشی دیواری و طلاکاری تزئین شده است، به نحوی که گویی گنبد را یک‌پارچه از طلا ساخته‌اند. منابع رسمی محلی این بنا را شاهکاری از تزئینات زرنگاری (Gilding) می‌دانند که اوج توانایی هنرمندان تزئین‌کار دوره خود را به نمایش می‌گذارد.
🌐 میراث مهندسی و اهمیت یونسکو
در تمامی این سه بنا، استفاده از تکنیک‌های پیشرفته سازه‌ای مانند گنبد‌های دو پوسته (Double-Shell Domes) و اجرای دقیق ایوان‌های رفیع، نشان‌دهنده استادی مهندسان و صنعتگران کاشی‌کار، زرنگار و معمار است.
یونسکو در سال ۲۰۰۱ سمرقند و مجموعه ریگستان را به عنوان «چهارراه فرهنگ‌ها» در فهرست میراث جهانی ثبت کرد، زیرا این میدان در طول قرون متمادی، به‌ویژه در عصر تیموری، به عنوان مرکز سیاسی، تجاری و آموزشی منطقه آسیای میانه و نقطه‌ای کلیدی در امتداد جاده ابریشم عمل کرده است.