I. ساختار و ویژگیهای لباس زنان
لباس زنان ترکمن، که پیچیدهترین بخش از پوشاک سنتی است، تنوع بالایی بر اساس سن، موقعیت تأهل و قبیله دارد.
۱. پیراهن (کؤینک: Köýnek)
ویژگیها: پیراهنی بلند و گشاد (تقریباً تا مچ پا) است که برش سادهای دارد.
رنگ و جنس: عموماً از پارچه ابریشمی کتنی تهیه میشود و رنگ غالب آن قرمز تیره (قیرمیز کؤینک)، زرشکی، یا عنابی است. دختران جوان از رنگهای شادتر و پارچههای طرحدار نیز استفاده میکنند.
تزئینات: مهمترین بخش، سوزندوزی (گُلدوزی) است که به صورت متراکم در قسمت یقه، چاک سینه و سرآستینها دوخته میشود. طرحها عمدتاً هندسی و الهامگرفته از طبیعت هستند و اعتقاد بر این است که این گلدوزیها در نقاط ورود انرژی (یقه و مچ) از فرد در برابر نیروهای شیطانی محافظت میکنند.
۲. بالاپوشها و شلوار
چابیت (Çabyt): یک بالاپوش یا کت بلند است که روی پیراهن پوشیده میشود و بسته به نوع پارچه و تزئینات، برای مراسم رسمی یا روزمره استفاده دارد.
بالاق (Balak): شلوار زنانهای است که گشاد دوخته میشود و در قسمت مچ پا تنگ شده و با ظرافت سوزندوزی میشود، طوری که تنها قسمت گلدوزیشده آن از زیر پیراهن بلند دیده شود.
۳. زیورآلات (زره و گویچک)
جنس و مواد: عمدتاً از نقره ساخته شدهاند و با سنگهای نیمهقیمتی مانند عقیق قرمز و فیروزه تزئین میشوند.
کارکرد: این زیورآلات علاوه بر زیبایی، نماد ثروت، طبقه اجتماعی و باروری هستند و کارکرد آیینی-محافظتی (تعویذ) برای دفع چشمزخم دارند. زیورآلات عروس از سنگینترین و پرنقشترین نوع هستند.
اجزای مهم: شامل اِسیق (پلاکهای سینه بزرگ)، بوقاو (گردنبندهای حجیم)، آلتین ساچ (تزئینات مو) و بیلهزیک (دستبندهای عریض) است.
۴. پوشش سر (روسری و کلاه)
روسری: زنان متأهل از روسریهای بزرگ و بلند ابریشمی یا پشمی استفاده میکنند که به آن چارقد یا قینگاچ میگویند.
یاشماق: پارچهای است که زنان متأهل در حضور افراد مسن یا نامحرم برای پوشاندن دهان و چانه خود استفاده میکردند که نشانهی احترام و فروتنی بود.
II. ساختار و ویژگیهای لباس مردان
پوشاک مردان ترکمن نسبت به زنان، سادهتر و کاربردیتر است و بر اساس نیاز زندگی عشایری طراحی شده است.
۱. کلاه سنتی (تلپک: Telpek)
تعریف: کلاه پشمی استوانهای شکل و کروی که از پوست بره قرهگل یا پشمهای ضخیم تهیه میشود.
کارکرد: مهمترین نماد هویت مردان است و علاوه بر اصالت، کارکرد تطبیق با آب و هوا دارد؛ در زمستان گرم و در تابستان به دلیل ضخامت و فاصله از پوست سر، خنک است.
انواع: شامل انواع بلندتر (بوخار تلپک) و کوتاهتر (شیپیر تلپک) است.
۲. تنپوش و روپوش
کؤینک (پیراهن): پیراهن سادهای است که معمولاً سفید بوده و تنها در قسمت یقه (معمولاً یقه کج یا چاکدار) با سوزندوزی ظریفی تزئین میشود.
دون (Don) یا چاپان (Chapan): روپوش یا قبای بلند، گشاد و آستینداری است که روی پیراهن پوشیده میشود.
جنس: اغلب از ابریشم (کتنی)، پنبه یا پشم تهیه میشود.
رنگ: دونهای راهراه ابریشمی با رنگهای تیره (مانند قرمز و طلایی) رایج است.
چکمن (Çekmen): نوعی کت پشمی ضخیم است که برای محافظت در برابر سرما به کار میرود.
۳. شلوار و کمربند
جولبار یا بالاق: شلوار گشاد مردانه است که برای راحتی در حرکت و سوارکاری مناسب است.
قوشاق (Qusaq): کمربند پهن ابریشمی یا چرمی است که به دور کمر بسته میشود و قبا را محکم نگه میدارد.
III. تنوع قبیلهای (نقشه فرهنگی)
تفاوت اصلی در پوشاک سنتی ترکمنها در نوع نقوش سوزندوزی، ترکیب رنگها و فرم زیورآلات است که نشاندهنده هویت هر قبیله است.
قبیله تکه (Teke): این قبیله به دلیل استفاده از رنگ غالب سوزندوزی قرمز تیره یا زرشکی با نقوش هندسی متراکم مشهور است. نقوش قالی و سوزندوزی تکه از مشهورترینها در میان ترکمنها به شمار میروند.
قبیله یوموت (Yomut): در نقوش این قبیله، استفاده از رنگهای قهوهای و نارنجی در کنار قرمز رایج است. نقوش قبیله یوموت اغلب دارای خطوط شکسته و لوزیهای بزرگ است.
قبیله ساریق (Saryq): این قبیله به استفاده از نقوش ظریفتر و ریزتر و همچنین استفاده از پشم نازک معروف است. در گذشته، ساریقها از رنگهای روشنتر و نخهای نازکتر نیز استفاده میکردند.
قبیله ارصاری (Ersary): این قبیله نسبت به تکه و یوموت، تمایل بیشتری به استفاده از رنگهای تیره و نقوش سادهتر دارد.
IV. کارکرد آیینی و نمادین
لباسهای ترکمن فقط پوشش نیستند، بلکه بیانیهی زندگی و باورها محسوب میشوند:
تطابق با سن: پوشاک دختران خردسال با دختران بالغ و زنان متأهل کاملاً متفاوت است. برای مثال، عروسها سنگینترین و تزئینشدهترین لباسها (با بیشترین زیورآلات نقره) را میپوشند که نماد آمادگی برای باروری و جذب برکت است.
محافظت معنوی: یقه بسته و گلدوزیهای متراکم در حاشیه آستینها و یقه برای بستن راه نفوذ شر و چشمزخم است. زیورآلات نقرهای بزرگ نیز کارکرد تعویذ دارند.
پیامهای اجتماعی: جنس، رنگ و تزئینات لباس میتوانست بدون کلام، جایگاه اجتماعی، وضعیت تأهل و حتی میزان ثروت فرد را نشان دهد.
جشنهای ملی و نوروز: در این ایام، مردم لباسهای نو و سنتی با رنگهای شاد میپوشند که بیانگر همبستگی اجتماعی و آغاز فصلی نو است.
نتیجهگیری
لباسهای آیینی ترکمنستان فراتر از پوشش روزمرهاند؛ آنها روایتگر تاریخ، باورها و هنرهای دستی این ملت هستند. این پوشاک با ترکیب استادانهای از پارچههای ابریشمی محلی، سوزندوزیهای پرمفهوم و زیورآلات نقرهای حجیم، هویت قومی را حفظ کرده و نمایی ملموس از فرهنگ غنی ترکمنها به دست میدهند. مطالعه و معرفی این لباسها نهتنها به حفظ میراث فرهنگی کمک میکند، بلکه زمینهای برای تقویت دیپلماسی فرهنگی و شناخت بهتر ترکمنستان در سطح منطقه و جهان فراهم میآورد.