فرش بعنوان یکی از ارزشمندترین دستاوردهای مردم، خود یک فرهنگ می باشد. فرهنگی مرکب از هنرهای دستی مانند طراحی، برجسته کاری، نقاشی و صورتگری، مینیاتور، تشعیر و تذهیب، کاشی کاری، رنگ و رنگ رزی، که باعث تکامل این هنر اصیل گردیده است. این هنر سنت آفرین نیز بوده و بیان کننده حالات، باورها، اعتقادات دینی ایرانیان می باشد و مکنونات قلبی مردم پاک سرشت را در خود جای داده است .
هزاران سال قبل تودههای الیاف حیوانی و گیاهی مانند پشم و پنبه با مهارت بالا به وسیله دست انسان به نخ تبدیل می شدند. بعدها بشر دوک ریسندگی و سپس چرخ ریسندگی را برای تولید بیشتر نخ اختراع کرد. نخها با دقت تمام درهم تنیده می شدند و فرش شکل می گرفت. آشنایی با فن رنگرزی سبب شد تا بشر نخها را متناسب با سلیقه خود رنگرزی نماید و اولین نقوش را بر تار و پود فرش به وجود آورد.
شعر شاعران گواه دیگری بر قدمت هنر قالی بافی در ایران است. به نظر می رسد اولین شاعری که واژه قالی را در شعر فارسی به کار برده است، رودکی بوده است.
اگر چه در اوایل تسلط مسلمانان بر ایران، نقش بستن نقوش و تصاویر انسان و جانداران بر فرش محدود می شود، لیکن قالی بافی به عنوان یک هنر محبوب در بین حکام و سلاطین مسلمان محسوب میشده است. امروزه فرشهایی از این دورهها در موزههای بزرگ جهان نگهداری میشوند.
دوران صفویان را می توان دوران اعتلا و شکوهمندی هنر قالی بافی ایران زمین شناخت. حمایت پادشاهان صفوی از هنر قالی بافی ایران، سبب شد تا بتوان با قاطعیت دوران صفویه را عصر زرین قالی بافی ایران نام برد. در واقع آغاز بافت فرش کلاسیک ایرانی به دودمان صفوی بازمیگردد و در شهرهایی نظیر تبریز، اصفهان، کاشان، مشهد، کرمان، یزد، هرات، شیروان، قره باغ و گیلان توسعه پیدا کرد و در همین زمان استفاده از طرحهای ترنج در وسط قالی و لچکها رایج شد.
به لحاظ فرهنگی می توان گفت: فرش تنها کالایی است که ذکر نام آن با نام ایران عجین میباشد. بخش عمدهای از هنر و تمدن ایران مدیون فرش است و یکی از بهترین راهها و ابزار انتقال فرهنگ اصیل ایران به دیگر جوامع می باشد. سابقه تولید آن قریب به سه هزار سال بوده و این هنر صنعتی دارای تکنولوژی بومی و پشتوانه عظیم طرح و نقشه همراه با تنوع منطقهای است.
از معروفترین قالیهای ایرانی می توان به قالی پازیریک اشاره نمود که این فرش نشانه هنر و ذوق اقوام ماد یا پارت بوده که در نقطهای بنام پازیرک در سیبری جنوبی توسط پروفسور رودنکوروسی کشف گردیده است و قدمتی حدوداً سه هزار ساله دارد و به عنوان قدیمیترین قالی جهان نیز شناخته میشود و نقشونگارهایی شبیه به آنچه در تخت جمشید وجود دارد، در آن دیده میشود و در حال حاضر در موزه آرمیتاژ شهر سن پیترزبورگ نگهداری می شود.
اما استاد سید رضا خشکنابی معتقد است که بر اساس گرههای متقارن بافته شده این فرش میتوان دریافت که قدمت قالی بافی به بیش از سه هزار سال می رسد.
از دیگر قالیهای معروف ایرانی می توان قالی اردبیل یا قالی شیخ صفی را نام برد که در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگه داری می شود و یکی از نفیس ترین و مشهورترین قالی های جهان است که در فهرست 50 اثر شاهکار هنری برگزیده جهان قرار دارد. طرح لچک و ترنج قالی نمونهای از هنر دوره صوفی است.
همچنین فرش بهارستان که با نامهای بهار خسرو و بهار کسری و مهستان هم شهرت دارد، یکی از مشهورترین اثار هنری ایران است. فرش بهارستان از ابریشم ، طلا و نفره و جواهراتی مانند زمرد و مروارید بافته شده بود و طرحی از یکی از باغ های بهشت را نشان می داد اما در حمله اعراب به ایران به مدینه منتقل شد و در آنجا تکه تکه شد. از دیگر قالیهای مشهور ایرانی می توان به قالی شکارگاه در موزه هنر اتریش و قالی چلسی در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نام برد.
فرش برگی کلارک سیکل، که آنهم یک فرش ایرانی به رنگ قرمز لاکی است در حراج ساتبیز نیویورک توسط یک ناشناس خریداری شده است. گمان میرود این قالی سرخ رنگ متعلق به کرمان باشد و یکی از نادرترین نقشهای تکنیک گلدان را دارد.
موزه هنر متروپولیتن درمنهتن نیویورک یکی از مرغوبترین فرشهای دربار صفوی را در اختیار دارد. این فرش ایرانی که زمانی اقامتگاه تابستانی امپراتوران اتریش را زینت میداد، به فرش امپراتور مشهور است و شبکهای پرپیچ از گل، طرحهای مرکب بزرگ، جوانهها و شکوفهها دارد که حیواناتی واقعی و خیالی را در میان خود جا دادهاند و شبیه باغی بهشتی در فصل بهار است.
موزه لوور پاریس نیز میزبان یک قالی تبریزی به نام مانتس است که حدود ۱۲۰ سال پیش در شمال غرب ایران گره خورده است.
فرش ایرانی طرح های مختلفی دارد که از جمله می توان به: طرح شاه عباسی؛ طرح اسلیمی؛ طرح اقتباسی؛ طرح افشان؛ طرح هبتهای یا بته جقه ؛ طرح درختی و شکارگاهی؛ طرح ترکمن؛ طرح گل قابی و گلدانی؛ طرح محرمات؛ و طرح های هندسی، ایلی و عشایری اشاره نمود.
از انواع قالی های کلاسیک ایرانی می توان فرش بختیاری، فرش فارس، فرش قشقایی و فرش هریس را نام برد. فرش قشقایی معمولا به طریق "ذهنی بافی" بافته می شود و نوعی بازآفرینی سنتی است که از نسل های پیشین به امروزیان رسیده است.
شش نمونه از فرشهای ایرانی با شهرت جهانی عبارتند از: فرش کرمان، فرش لچک ترنج کاشان، فرش تبریز، فرش هریس، فرش ابریشم قم، فرش دستبف نایین ، فرش خشتی بختیاری، فرش بلوچی و فرش شاه عباسی اصفهان می باشند.
بزرگترین فرش جهان که به نام ایران در کتاب گینس ثبت شده است، از سی و هشت تن پنبه و پشم، و با همکاری 1200 بافنده از استان خراسان ، و به مساحت 5630 متر مربع بافته شده است و مدت یک سال و نیم زمان برده است، و در حال حاضر در مسجد جامع شیخ زاید در شهر ابوظبی پهن می باشد.