قلمکاری، که با نامهای چیتسازی یا چیتگری نیز شناخته میشود، یکی از اصیلترین و شناختهشدهترین هنرهای نساجی ایران است. در این هنر، طرحها با استفاده از قالبهای چوبی حکاکیشده یا در گذشته با قلم و استامپ دستی و با بهرهگیری از رنگهای طبیعی بر روی پارچه (عموماً پنبهای) نقش میشوند.
قلمکاری ترکیبی از طراحی، حکاکی، چاپ و رنگرزی سنتی است و نتیجهٔ آن تبدیل پارچهای ساده به اثری هنری با ارزش قومی-تاریخی است.
⸻
تاریخچه و خاستگاه
پژوهشهای معتبر نشان میدهد که نقشزدن بر پارچه در ایران پیشینهای بسیار کهن دارد.
• شواهد غیرمستقیم از نقشزدن روی پارچه در دوران ساسانی دیده میشود.
• اما شکل مشخص «قلمکاری» و پارچههای چاپ بلوکی (Block-Printed Textiles) با آثار باقیمانده، به قرون اولیه اسلامی بازمیگردد.
• برخی پژوهشگران (مرکز ملی صنایعدستی) رواج این هنر را در دوران غزنوی و سلجوقی ثبت کردهاند.
• اوج شکوفایی و توسعهٔ گستردهٔ آن در دوره صفویه بوده است؛ بهویژه در اصفهان، بروجرد و نائین.
در دوره صفوی، قلمکاری برای لباس، پرده، سفره، بقعهها، پیشنمازخانهها، روکشهای تزئینی و هدایای درباری کاربرد داشت.
اصفهان، بهعنوان پایتخت، مهمترین مرکز تولید بود و کیفیت قالبسازی و ثبات رنگ در این دوره استانداردی بالا پیدا کرد؛ بسیاری از نمونههای موزهای امروزی نیز متعلق به همین دوره است.
⸻
مواد اولیه و ابزار کار
۱. پارچه
پارچهٔ اصلی در قلمکاری پنبه خالص (متقال، کرباس، کتان) است؛ به دلیل جذب مناسب رنگهای طبیعی.
در برخی نمونههای تاریخی از ابریشم و پارچههای سبک نیز استفاده شده است.
۲. قالبهای چوبی (قلم)
قالبها از چوبهای سختِ ریزبافت مانند:
• چوب گلابی
• چوب زالزالک
• چوب عناب
این چوبها در برابر ضربه مقاوم بوده و امکان حکاکی ظریف دارند.
برای هر رنگ و هر بخش طرح، قالب جداگانهای ساخته میشود.
حکاکی قالبها خود یک هنر مستقل و تخصصی است.
۳. رنگها
رنگهای سنتی کاملاً طبیعی و بر پایه عناصر گیاهی-معدنی بودهاند؛ مانند:
• روناس (قرمز)
• پوست انار + آهن طبیعی (قهوهای و مشکی)
• نیل (آبی)
• زعفران یا اسپرک (زرد)
• حنا (سبز روشن یا زیتونی)
در اغلب کارگاههای امروزی از رنگهای تثبیتشده شیمیاییِ سازگار با الیاف طبیعی نیز استفاده میشود، اما بسیاری از استادکاران سنتی همچنان به فرمولهای اصیل پایبند هستند.
⸻
فرآیند تولید قلمکاری
۱. آمادهسازی پارچه (عقیمکردن)
پارچه شسته، آهارگیری و خشک میشود تا:
• یکدست و بدون مواد اضافی شود
• چروک و جمعشدگی احتمالی از بین برود
• رنگها بهتر نفوذ کنند
۲. زمینهدادن (در صورت نیاز طرح)
بسته به نوع محصول، پارچه ممکن است با رنگ یکدست (آبی، قرمز، مشکی یا سفید) زمینه شود.
۳. طرحزنی یا قلمگیری
• پارچه روی میز صاف پهن میشود.
• قالب اول (خطوط اصلی طرح) در رنگ فرو رفته و با فشار یکنواخت روی پارچه نقش میشود.
• سپس قالبهای رنگهای مختلف یکییکی اضافه میشوند.
این مرحله که به «رجزنی» مشهور است، بالاترین دقت و مهارت را نیاز دارد.
۴. تثبیت رنگ (بخار یا حرارت غیرمستقیم)
برای نفوذ کامل رنگ، پارچه در اتاقک بخار یا در تماس با رطوبت گرم قرار میگیرد.
این مرحله مانع پریدگی و کمرنگ شدن طرح میشود.
۵. شستوشو و خشککردن نهایی
در پایان، پارچه شسته شده و در آفتاب خشک میشود.
نور آفتاب در گذشته یکی از عوامل مهم رسیدن رنگ طبیعی به تون نهایی بود.
⸻
طرحها و نقشهای اصیل
• شکارگاه: صحنههای شکار، اسب، آهو و شیر
• بتهجقه: نماد رشد، باروری و شعله زندگی
• اسلیمی و ختایی: نقوش پیچان سنتی ایرانی
• گل و مرغ: یکی از محبوبترین ترکیبهای هنری
• نقوش تختجمشید: الهام از حجاریهای هخامنشی
• داستانهای عاشقانه: مانند لیلی و مجنون
• نقوش مذهبی و آیات تزئینی: مخصوص پرده و بقاع متبرکه
هر منطقه (بهویژه اصفهان، بروجرد، نائین، کاشان) سبک و الگوی خاص خود را داشته است.
⸻
قلمکاری در جهان امروز
• قلمکاری هنوز یکی از نمادهای صنایعدستی ایران است.
• بیشترین تولید سنتیِ اصیل در اصفهان انجام میشود.
• محصولات شامل رومیزی، پرده، شال، روسری، سفره، پرده، روتختی و آثار تزئینی است.
• ورود چاپ ماشینی موجب کاهش تولید سنتی شده، اما ارزش و جایگاه هنری «دستچاپ» همچنان بالا است.
• بخشی از آثار تاریخی قلمکاری در موزه هنرهای تزیینی اصفهان، موزه رضاعباسی و موزه نساجی کاشان نگهداری میشود.
⸻
سخن پایانی
قلمکاری تنها یک روش چاپ روی پارچه نیست؛ بلکه آیینهای از ذوق، صبر، مهارت و هویت ایرانی است.
هر قطعهٔ قلمکاری سفری است به تاریخ، باورها و زیباییشناسی این سرزمین.
حفظ و حمایت از این هنر، در واقع پاسداری از بخشی از میراث فرهنگی و معنوی ایران است.