این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانهای و مشاهدات میدانی، به بررسی ابعاد تاریخی، فنون تولید، ویژگیهای هنری و چالشهای پیش روی صنعت ترمهبافی در عصر حاضر میپردازد. یافتهها نشان میدهد که ترمه تنها یک پارچه نیست، بلکه روایتی است بافته شده از فرهنگ، اعتقادات و ذوق هنری ایرانیان که عمدتاً در شهرهای یزد و کرمان تولید میشود. با این وجود، این هنر-صنعت ارزشمند با تهدیداتی همچون کاهش تقاضای داخلی، رقابت با تولیدات ماشینی ارزانقیمت و کمرنگ شدن انتقال دانش فنی به نسل جوان مواجه است.
کلیدواژهها: ترمه، بافت پارچه، هنرهای سنتی ایران، ابریشم، نقشهای نمادین، صنایع دستی، یزد، کرمان.
---
۱. مقدمه
صنایع دستی، آیینهی تمامنمای فرهنگ و تمدن یک سرزمین هستند. در میان این گنجینههای فرهنگی، پارچههای دستباف جایگاه ویژهای دارند. ترمه، به عنوان یکی از ظریفترین و نفیسترین انواع پارچههای ایرانی، قدمتی چندصدساله دارد و اوج شکوفایی آن به دوره صفویه بازمیگردد. این پارچه نه تنها برای پوشاک، بلکه به عنوان عنصری تزئینی در خانهها و اماکن مذهبی کاربرد داشته است. هدف این مقاله، واکاوی علمی و همهجانبهی ترمه، از تاریخچه و مواد اولیه گرفته تا شیوهی تولید و جایگاه کنونی آن در اقتصاد هنر ایران است.
۲. پیشینه تاریخی
شواهد تاریخی حاکی از آن است که ریشههای ترمهبافی را میتوان در دوران پیش از صفویه جستجو کرد، اما بدون شک، این هنر در عصر صفوی (قرن ۱۶ و ۱۷ میلادی) به اوج کمال فنی و هنری خود رسید. در این دوره، با حمایت دربار و رونق تجارت، کارگاههای بزرگ ترمهبافی در شهرهایی مانند اصفهان، یزد و کرمان فعال بودند. ترمههای این دوره با نقشهای پیچیده و استفاده از نخهای طلا و نقره بافته میشدند و اغلب برای لباس درباریان و اشراف استفاده میگردید. پس از صفویه، این هنر با فراز و نشیبهایی مواجه شد، اما هرگز به کلی از میان نرفت و در دوره قاجار نیز به حیات خود ادامه داد. امروزه، یزد و کرمان به عنوان قطبهای اصلی تولید ترمه در ایران شناخته میشوند.
۳. مواد اولیه و فنون تولید
۳.۱. مواد اولیه:
· تار: از ابریشم طبیعی و با کیفیت عالی تشکیل شده است که استحکام و جلای خاصی به پارچه میبخشد.
· پود: از پشم بسیار نرم و مرغوب (اغلب پشم کرک یا پشم گوسفندان خاص) استفاده میشود. این پود است که نقشهای برجسته و مخملی ترمه را شکل میدهد.
· رنگ: در گذشته از رنگهای طبیعی ریشهدار شده از گیاهان (مانند روناس، اسپرک، پوست گردو) و حشرات (مانند قرمزدانه) استفاده میشد که ثبات و عمق رنگ فوقالعادهای داشتند. متأسفانه امروزه استفاده از رنگهای شیمیایی نیز رواج یافته است.
۳.۲. فرآیند تولید:
فرآیند تولید ترمه بسیار زمانبر و پرزحمت است و شامل مراحل زیر میباشد:
۱. آمادهسازی نخ: ابریشم و پشم تابیده و رنگرزی میشوند.
۲. چلهکشی: نخهای تار به طور منظم و با دقت بر روی دارهای چوبی سنتی (اغلب عمودی یا افقی) stretch میشوند.
۳. ورقنویسی (طرحخوانی): این مرحله، مغز فنی و هنری کار است. نقشهی طراحی شده به صورت کدهایی (شامل "ورد" و "پود") بر روی کاغذ شطرنجیشده پیاده میشود تا بافنده با خواندن آن، نقش را ایجاد کند.
۴. بافت: بافنده با استفاده از سیستم "پدال" (واژه) و "ماکو"، نخهای پود را از لابهلای نخهای تار عبور میدهد. ماهیت "ژاکارد" این بافت، امکان ایجاد نقشهای بسیار پیچیده را فراهم میسازد. برای ایجاد نقش برجسته، از چندین پود با رنگهای مختلف استفاده میشود.
۴. ویژگیها و نقشهای هنری
۴.۱. ویژگیهای فیزیکی:
· وزن سبک و لطافت: با وجود ضخامت نسبی، به دلیل استفاده از ابریشم، بسیار سبک است.
· خاصیت گرمکنندگی: به دلیل وجود پشم، عایق حرارتی مناسبی است.
· جلای ابریشمی: سطح پارچه درخشندگی ملایم و زیبایی دارد.
· انعطافپذیری و دوام: ترکیب ابریشم و پشم، پارچهای بادوام و منعطف ایجاد میکند.
۴.۲. نقشهای نمادین:
نقشهای ترمه تنها برای تزئین نیستند، بلکه هر یک نماد و مفهومی عمیق دارند:
· بتهجقه: مشهورترین نقش ترمه که به شکل شعلهی آتش یا سرو خمیده است و نماد زندگی، جاودانگی و آزادی تفسیر میشود.
· شاه عباسی: نقش گلهایی با حلقههای پیچیده که نماد هنر دوره صفوی است.
· گل و مرغ: نشاندهندهی بهشت و جهان ایدهآل.
· محرابی: نقشهایی که معماری محراب مساجد را تداعی میکنند و برای ترمههای کاربرد مذهبی استفاده میشدند.
· نقش حیوانات: مانند آهو و پرندگان که نشاندهندهی طبیعت و زندگی هستند.
---
۵. چالشها و آینده ترمهبافی
اگرچه ترمه یک اثر هنری ارزشمند است، اما تولید و ترویج آن در جهان امروز با چالشهای جدی روبرو است:
· هزینه بالای تولید: طولانی بودن فرآیند تولید و گرانی مواد اولیه مرغوب (ابریشم و پشم)، قیمت تمامشده را بسیار بالا میبرد.
· رقابت با محصولات ماشینی: پارچههای مشابه ترمه که به صورت ماشینی و با قیمت بسیار پایینتر تولید میشوند، بازار ترمهی اصیل را تهدید میکنند.
· کمبود تقاضای داخلی: تغییر سبک زندگی و پوشش، باعث کاهش تقاضا برای محصولات سنتی مانند ترمه شده است.
· مشکل در انتقال دانش فنی: این حرفه سخت و کمدرآمد، برای نسل جوان جذابیت چندانی ندارد و خطر از بین رفتن دانش سنتی "ورقنویسی" و بافت وجود دارد.
راهکارهای پیشنهادی:
· توسعه بازارهای صادراتی و معرفی ترمه به عنوان یک کالای لوکس و هنری در سطح جهانی.
· حمایت دولتی از بافندگان اصیل و ارائه تسهیلات.
· نوآوری در طراحی و کاربرد (استفاده در دکوراسیون داخلی، طراحی مد مدرن با الهام از ترمه).
· ثبت بینالمللی ترمه و معرفی آن در پلتفرمهای فرهنگی و گردشگری.
---
۶. نتیجهگیری
ترمه تنها یک پارچه نیست؛ بلکه یک سند تاریخی زنده است که هنر، اعتقادات و خلاقیت ایرانیان را در طول قرنها به نمایش میگذارد. این هنر-صنعت، با وجود تمام چالشها، به دلیل زیبایی منحصربهفرد، اصالت و کیفیت بالایش، همچنان زنده است. حفظ این میراث گرانبها نیازمند عزم ملی، هوشمندی در بازاریابی و نوآوری در تولید است تا ترمه نه به عنوان یک یادگار موزهای، بلکه به عنوان بخشی پویا از اقتصاد فرهنگی ایران در آینده نیز بدرخشد.