شهر یزد یکی از کهنترین شهرهای ایران و جهان است و بهدلیل ویژگیهای منحصربهفرد تاریخی، معماری و فرهنگی، در سال ۱۳۹۶ خورشیدی (۲۰۱۷ میلادی) با عنوان «بافت تاریخی شهر یزد» در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. واژه یزد در لغت به معنای سپند و پاک می باشد و وجه تسمیه این شهر، سرزمین مقدس و شهر خدا است.
درواقع یزد نخستین شهر خشتیِ زنده جهان است که بهطور کامل در فهرست میراث جهانی ثبت شده و نمونهای برجسته از سازگاری انسان با محیط کویری به شمار میرود. از مهمترین ویژگیهای این شهر می توان به معماری خشتی خاص و استفاده گسترده از خشت و گل که با اقلیم گرم و خشک سازگار است،اشاره نمود. وجود قنات ها، آب انبارها و پایابها در این شهر امکان زندگی پایدار در کویر را فراهم می سازد. بادگیرهای این شهر نمونه ای درخشان از تهویه طبیعی در معماری سنتی است. برخلاف بسیاری از شهرهای تاریخی، بافت قدیم یزد هنوز محل زندگی مردم است. این بافت تاریخی شامل محله های قدیمی، کوچه های باریک، مساجد، بازارها، خانه های تاریخی و سازه های آبی است که یک ساختار شهری منسجم و کهن را شکل می دهد.
ثبت شهریزد در یونسکو نه تنها ارزش جهانی این شهررا تأیید میکند، بلکه به حفاظت بهتر، توسعه گردشگری پایدار و شناساندن فرهنگ و معماری ایرانی و کویری به جهان کمک می نماید. بادگیرهای یزد یکی از شاخصترین نمادهای معماری سنتی ایران و نمونهای درخشان از سازگاری انسان با اقلیم گرم و خشک کویر هستند. این سازههای هوشمندانه قرنها پیش از اختراع وسایل سرمایشی مدرن، نقش کولر طبیعی را ایفا میکردند.
بادگیرها در اصل سازه های عمودی می باشند که روی بام خانه ها، آب انبارها و بناهای عمومی ساخته می شدند و با هدایت جریان باد و ایجاد اختلاف فشار، هوای خنگ را به فضای داخلی می رساند وهوای گرم را خارج می کند. بادگیرها به چند روش باعث خنک شدن فضا میشوند. اول هدایت باد است که از دهانه های بالای بادگیر وارد شده و به داخل ساختمان منتقل می شود. دوم ایجاد مکش هوا حتی در زمانی که باد نیست، می باشد که در واقع این اختلاف دما باعث حرکت هوا و خروج هوای گرم می شد. سوم خنک سازی با آب است بنحوی که در بسیاری از خانه ها باد به روی سطح آب یا پایاب قنات می وزد وبا تبخیر هوا خنکتر می شود. این بادگیرها از خشت و گل و آجر ساخته شدهاند و به صورت دقیق در جهت بادهای محلی طراحی شده اند. معروفترین بادگیر یزد،بادگیر باغ دولتآباد با ارتفاع حدود ۳۳ متر، بلندترین بادگیر خشتی جهان است و یکی از مهمترین جاذبههای گردشگری یزد به شمار میرود.
قناتها در استان و شهر تاریخی یزد نقش بسیار اساسی و چندجانبهای داشتهاند که بهویژه در یک محیط کاملاً کویری و خشک مانند این منطقه، برای زنده نگه داشتن زندگی انسانی، اقتصاد و فرهنگ ضروری بوده است. یزد در ناحیهای با بارش بسیار کم قرار دارد، بنابراین آب سطحی یا رود دائمی وجود ندارد. در چنین شرایطی، قناتها توانستند آب زیرزمینی را با استفاده از شیب طبیعی زمین به سطح شهر برسانند و آن را برای آب آشامیدنی قابل استفاده کنند. این آب برای مصرف روزمره خانوادهها استفاده میشد و به بقا و رشد جمعیت کمک می نماید.
همچنین آب قناتها نقش اساسی در زراعت و باغداری داشته است. حضور قنات، در فرهنگ و هویت محلی یزدیها نیز نقش مهمی داشته و نماد همزیستی با طبیعت بیابانی محسوب میشود. قنات زارچ (یکی از مهمترین قناتهای یزد که بیش از 3000 سال قدمت دارد) در گذشته هزاران هکتار باغ و زمین را آبیاری میکرد، از جمله باغهای انار، انگور، بادام، هلو و دیگر محصولات باغی. کشاورزی وابسته به این آب بوده است و قنات زارچ بخش مهمی از اقتصاد محلی را تشکیل میداد. وجود قناتها باعث شد که شهر یزد بتواند در دل کویر شکل بگیرد و رشد کند و بدون منبع پایدار آب، زندگی شهری در این ناحیه تقریبا غیر ممکن بود. شبکه ای قنات با ترکیب با اجزای سنتی مانند آب انبارها و بادگیرها توانست یک سیستم جامع مدیریت آب و اقلیم بسازد.
آبانبارها نقش بسیار مهمی در شکلگیری، تداوم زندگی و هویت شهری یزد داشتهاند؛ شهری کویری که همواره با کمآبی روبهرو بوده است و آب انبارها اصلی ترین منبع ذخیره و توزیع آب سالم برای ساکنان بودند. آبی که از از قناتها یا بارندگی های فصلی تامین می شد در آب انبارها ذخیره میشد تا در طول سال به خصوص در تابستان های بسیار گرم، مورد استفاده قرار گیرد. آب انبارها به واسطه معماری خاص شامل گنبد، بادگیر، مخزن عمیق و مصالح خاص باعث می شد که آب خنگ بماند و تبخیر نشود و کیفیت خود را حفظ نماید. آبانبارهای یزد نمونهای شاخص از دانش سنتی مدیریت آب هستند که بدون فناوری مدرن، نیازهای حیاتی شهر را برطرف میکردند.