در گستره جغرافیایی کشورهای عضو اکو، کبوتر از دیرباز جایگاهی ویژه داشته است. در ایران صفوی و پیش از آن تا شهرهای آسیای میانه، کبوترخانه یا برج کبوترنه تنها محل نگهداری پرندگان، بلکه بخشی از نظام کشاورزی و زندگی شهری بودهاند.
کبوتر خانه ها یا برج کبوتر بناهایی هستند که با پهنا بین هفت تا پانزده متر ساخته می شوند تا کبوتر ها احساس امنیت کنند و در درون آنها صدها جای برای لانه کبوتران با شکل و ابعاد یکسان تعبیه شده است. بیشتر کبوترخانهها به صورت برجهای استوانهای هستند و شواهد این سازهها در ایران به 1200 سال پیش میرسد.
کبوترخانهها سازههایی هوشمندانه و بومیسازگار بودند که با مصالح محلی ساخته میشدند. از آنجایی که کبوتر نماد صلح، وفاداری، غرور و پاکی در فرهنگهای این منطقه است، ساخت کبوترخانه، مسابقات پرواز، نگهداری نژادهای خاص و آیینهای مرتبط با کبوتر، بخشی از میراث ناملموس این کشورها بشمارمیآيد. با صنعتیشدن کشاورزی، بسیاری از کبوترخانهها متروک شدهاند؛ اما در سالهای اخیربه دلیل توجه به گردشگری فرهنگی، احیای معماری بومی و گرایش به کشاورزی پایدار، باعث شده است که این سنت دوباره مورد توجه قرار گیرد.
در ایران، به خصوص در مناطق روستایی و سنتی، کبوترخانهها گاهی به شکل معماری سنتی با گنبد و تزئینات ساخته میشدند و علاوه بر نگهداری کبوتر، جنبه زیبایی هم داشته و دارند.
در کشورهای عضو اکو معماری سنتی مشهورِ کبوترخانهها به اندازه ایران و بخشهایی از ترکیه ثبت نشده است و معمولاً کبوترها به شکل سادهتر در روستاها نگهداری می شدهاند، بدون اینکه سازههای خاص تاریخی داشته باشند.
با این حال، نگهداری کبوتر و سازههای کوچک برای پرندگان در مناطق روستایی و کشاورزی (نوعی کبوترخانه ساده یا birdhouse) در برخی از این کشورها احتمال دارد دیده شود، اما در منابع تاریخی معروف و ثبتشده به اندازه نمونههای ایران و ترکیه ذکر نشدهاند.
معروفترین و سنتیترین کبوترخانهها در مناطق مرکزی و شمالی ایران مانند کاشان، یزد و اصفهان قرار دارند .
ساخت کبوترخانهها در ایران حدود قرن 16 تا 18 میلادی (در دوره صفویه) توسعه یافتهاند، هرچند نمونههای اولیه ممکن است پیشتر به وجود آمده باشند. در آن زمان، کشاورزی رونق زیادی داشت و نیاز به کود طبیعی برای زمینهای زراعی بسیار بود. فضولات کبوتر (به دلیل غنی بودن از نیتروژن، فسفر و پتاسیم) به عنوان کود طبیعی بسیار ارزشمند بود و از آن برای تقویت باغها و زمینهای کشاورزی استفاده میشد.
در ترکیه هم در بعضی مناطق، بهویژه در روستاها، کبوترخانههای سنتی وجود داشت و دارد، اما تعداد آنها کمتر از ایران است. در منطقه کاپادوکیا، بسیاری از کبوترخانهها (güvercinlik) در سنگهای طبیعی و صخرهای کنده شدهاند.
در کشور پاکستان کبوتر خانه جهت پرورش کبوترها بهطور گسترده وجود دارد ، البته سازه آنها با سازه های ایران متفاوت است، و پرورش کبوتر بسیار رایج و قدیمی است. تقریباً در همه شهرها و روستاها کبوترخانه روی پشتبام خانهها دیده میشود. کبوتر خانهها برای اهداف پرورش و کبوتر پرانی و مسابقات پرواز و به طور کلی به عنوان یک سنت خانوادگی هنوز هم رایج است و بخشی از فرهنگ این کشور بشمار می اید.
پرورش کبوتر در افغانستان سابقهای چند صد ساله تا چند هزارساله دارد و از کبوتر در دوران باستان برای پیام رسانی و در دوره های اسلامی برای تفریح و مسابقه و اصلاح نژاد استفاده می شد. معماری کبوتر خانهها در افغانستان و پاکستان به شکل ساده و روستایی است. این سنت هنوز هم در افغانستان رایج است.
سابقه پرورش کبوتر در آذربایجان به چند قرن پیش و حتی قبل تر یعنی دوران باستان و قرون میانه باز می گردد. در دوره صفوی پرورش کبوتر به عنوان سرگرمی اشراف و مردم عادی رواج داشت. در دوره اتحاد جماهیر شوروی با وجود محدودیتها، کبوترپرانی مخفیانه و محلی ادامه یافت. پس از استقلال، کبوترپروری دوباره رونق گرفت. امروزه آذربایجان یکی از مهمترین مراکز کبوترهای پروازی جهان است. همچنین آذربایجان به داشتن کبوترهایی با نژادهای پروازی خاص شهرت جهانی دارد، اما کبوتر خانه های آنها مانند ایران و ترکیه نیست.
تاریخچه کبوترخانه در تاجیکستان، ترکمنستان، قرقیزستان و ازبکستان وپرورش کبوتر در آسیای مرکزی سابقهای چندصد تا چند هزار ساله دارد و بهشدت با فرهنگ ایرانی، ترکی، جاده ابریشم و شهرهای تاریخی این منطقه گره خورده است. در کشور تاجیکستان ریشه در فرهنگ ایرانی- سغدی و سامانی دارد. کبوترها برای پیامرسانی، تفریح و پرواز نمایشی استفاده میشدند.
در ترکمنستان نیزکبوترخانهها و پرورش کبوتر ریشه در فرهنگ ترکمنهای کوچنشین و شهری دارد و هم دوره با پرورش اسب آخالتکه، توجه به پرندگان اصیل نیز وجود داشته است.
در کشور قرقیزستان نسبت به دیگر کشورهای منطقه، ساخت کبوترخانه و پرورش کبوتر سابقه کوتاهتری دارد و این سنت در این کشور بیشتر تحت تاثیر ازبکستان و قزاقستان گسترش یافته است. اما علی رغم محدودیتها، در دوره شوروی، کبوترپرانی رایجتر شد.
در ازبکستان ساخت کبوتر خانه و کبوتر پروری سابقه ای بیش از 1000 سال دارد. شهرهای کلیدی مسیر جاده ابریشم نقش کلیدی در این امر داشته اند. کبوتر خانه و پرورش کبوتر درتاجیکستان و ازبکستان هنوز فعال است.
به طور کلی در کشورهای آسیای مرکزی نگهداری و پرورش کبوتر رایج است، ولی کبوترخانههای سنتی و معماریشده به اندازه تعداد آنها در ایران و بخش هایی از ترکیه ثبت نشده است و اغلب کبوتر خانهها در این کشورها، دارای ساختاری ساده و کاربردی هستند.
در اصل می توان گفت که ایران بیشترین شهرت را در بین کشورهای عضو اکو برای ساخت کبوترخانههای سنتی هم از نظر معماری و هم از نظر تعداد، دارد.