همفکری معنوی از فارابی تا آبای

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی مؤسسه فرهنگی اکو به نقل از ایراس، فرزندان برجسته استپ بزرگ شباهت زیادی با دانشمندان جهان، به ویژه با حکمای بزرگ ایران دارند. به عنوان مثال،هنگامی که فارابی در جستجوی علم و دانش زادگاه خود شهر اوتیرار را ترک کرد، بر طبق منابع تاریخی که در دست داریم، به شهر های ایران چون نیشاپور، ری، همدان سفر کرد. با این حال، اطلاعات دقیقی در مورد اینکه در مدت اقامت وی در ایران چه نوع تحقیقی علمی نوشت، با کدام دانشمندان ایرانی بحث و گفتگو کرد و یا آثار کدام دانشمندان مطالعه کرد، در دست نیست. چنین کاستی هایی در علم نشانگر ضرورت انجام تحقیقات مشترک دانشمندان قزاقستان و ایران و سایر کشورها می باشد.

در این راستا، دولت قزاقستان امسال برنامه ریزی کرد تا سفری علمی به ایران با شعار «به دنبال قدم الفارابی» انجام شود. در آستانه این سفر آقای اسخت ارازبای سفیر قزاقستان در ایران با آقای رضا داوری اردکانی، رئیس فرهنگستان علوم ایران و آقای لکزایی، رئیس فرهنگستان علوم اسلامی و با سایر روسای ادارات ملاقات داشت و موضوعاتی چون تقویت روابط علمی و فرهنگی بین قزاقستان و ایران، و نیز تحقیقات مشترک آثار فارابی و برگزاری سمینار های علمی در چار چوب مراسم بزرگداشت مورد بحث قرار گرفت. اما شیوع بیماری همه گیر کووید-19، که باعث نگرانی و تهدید بشریت شده است، این برنامه ها را به تعویق انداخته است.

باوجود ویروس کرونا، مقالات محققان و پژوهشگران قزاقستانی درباره الفارابی در رسانه های ایران منتشر شده و مقالات محققان و پژوهشگران ایرانی به زبان قزاقی ترجمه می شوند. امیدواریم در آینده نزدیک همکاری علمی بین فارابی شناسان دو کشور افزایش خواهند یافت.

فارابی که به دنبال علم و دانش نصف جهان را سفر کرده، شکی نیست که شخصیتی مشترک برای جهان می باشد. چون او در جستجوی سعادت و خوشبختی انسان و جوامع بشری بوده و آثار ارزنده خود را تدوین کرده است. او در این راه، آثار فیلسوفان یونانی را به مردمان کشور های شرقی معرفی کرد. تفسیر دقیق وی از دیدگاه های فلسفی ارسطو، که موضوعات پیچیده و دشواری است، نشان می دهد که بین این دانشمند و فیلسوفان یونانی ارتباط معنوی وجود داشته است. دانشمندان شرقی همچون ابن سینا از طریق آثار فارابی با فلسفه یونان آشنا شدند.

دانشمندان کشور های شرقی فارابی را اولین قیلسوف اسلامی می دانند. استاد رضا اردکانی در تحقیقات خود متعقد است که فارابی دین و فلسفه را یکی می داند، یعنی بدون دین فلسفه و بالعکس بدون فلسفه دینی وجود ندارد و ثابت می کند که این دو حوزه باهم ارتباط نزدیک دارد. اهمیت افکار و ایده های فارابی که در آثاری همچون «اندیشه های اهل مدینه فاضله» و «رسیدن به خوشبختی» (تحصیل السعاده) ارایه شده است، روز بروز افزایش می یابد.

رساله فارابی «اندیشه های اهل مدینه فاضله» و طریقت «انسان کامل» آبای بی شک افکار فلسفی ارزشمندی است که در هر دوره با هدف تلاش بشر برای رسیدن به کمال نوشته شده اند.

جا دارد برای خواننده ایرانی درباره آبای مختصری توضیح بدهیم. آبای شاعر، فیلسوف، روشنفکر، بنیانگذار ادبیات قزاقی است که در سال 1845 میلادی در شرق قزاقستان به دنیا آمد. آبای در تمام طول زندگی خود به تحصیل ادامه داد. وی با مطالعه کتابها و نشریات در زمینه های فلسفه و ادبیات کشورهای شرقی دانش خود را تعمیق بخشید، با فرهنگ و ادبیات روسیه و اروپا آشنایی داشت. وی با اشتیاق زیاد ترجمه آثار پوشکین و لرمونتوف شاعران بزرگ روسی را از زبان روسی به قزاقی انجام داد و همچنین آثار خود را به رشته تحریر در آورد. آثار و اندیشه های وی مورد توجه مردم قرار گرفت و بلافاصله در سراسر قزاقستان منتشر گشت و خوانندگان بسیاری یافت.

با مطالعه آثار آبای می توان گفت که او شخصیت برجسته ای در ابعاد جهانی است. آبای در حوزه ادبیات و فلسفه میراث غنی از خود بجا گذاشته تا مردم قزاق به رشد معنوی دست یابند.

اندیشه های او در مورد کسب دانش و تسلط بر دستاوردهای پیشرفته جهان، هنوز هم برای مردمان کشور های شرقی و به ویژه مسلمانان که در جستجوی راهی برای غلبه بر وضعیت عقب ماندگی خویش در جهان امروز هستند، از اهمیت زیادی برخوردار است.

در این راستا، بایستی یادآور شد که برگزاری نخستین اجلاس سازمان همکاری های اسلامی در حوزه علم و آموزش توسط دولت قزاقستان در سال 2017 در آستانا، پایتخت قزاقستان، از اهمیت زیادی برخوردار بود. جهان اسلام با داشتن دانشمدانی چون فارابی، ابن سینا، بیرونی، خوارزمی، عمر خیام و دیگران، که روزگاری در قله علم و معرفت و دانش بشری بوده اند، هنوز هم از قابلیت علمی و فناوری عظیمی برخوردار است که بایستی برای راهگشایی در امر توسعه و پیشرفت مورد نیاز مسلمانان مورد مطالعه و تدقیق بیشتر قرار گیرند.

برای رسیدن به چنین هدف بزرگی وحدت امت اسلامی و هم فکری اندیشمندان و دست اندرکاران کشورهای مسلمان در بررسی و مطالعه پیشینه ارزشمند علمی و فرهنگی خودشان و یافتن امکان هایی عملی برای پاسخگویی به نیازهای امروز آنها امری ضروری است. به گفته دکتر جهانگیر کرمی، استاد دانشگاه تهران، نظریه «مدینه فاضله» فارابی زمانی محقق می شود که همه مردمانش برای دستیابی به خوشبختی با هم زحمت بکشند. در عین حال، ابتکار نورسلطان نظربایف، نخستین رئیس جمهور قزاقستان به همراه رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه در سال 2016 در مورد دوستی جهان اسلامی قابل توجه است. در این راستا، بدون تردید، بررسی مداوم نظرات فارابی و آبای در مورد وحدت، یکی از اصلی ترین پیش شرط های توسعه خواهد بود.

آقای توکایف رئیس جمهور قزاقستان در مقاله «آبای و قزاقستان در قرن 21» به روشنی جایگاه شاعر بزرگ قزاق را در دوران مدرن نشان داد. وی خاطرنشان کرد که مردم قزاقستان باید در کنه و اعماق افکار این اندیشمند بروند و آن را به عنوان قطب نما در تمام زندگی خود استفاده کنند.

آبای با فرهنگ و تمدن شرق و غرب آشنایی کاملی داشت و آثار بسیاری از متفکران جهان را مطالعه کرده بود. سخنان حکیمانه آبای که به سبک رساله های فلسفی نوشته شده، از نظر مقیاس موضوع، ژرفای جهان بینی، و تعادل سیاسی و اجتماعی بسیار ارزشمند است.

آبای از دوران بچگی از ادبیات شفاهی الهام گرفت. ارزش های ملی را از افسانه ها، داستان های حماسی، داستان های غنایی، و ترانه های ملی که مادر بزرگش از شاعران و خوانندگان ترانه سرا به او منتقل کرد، بر گرفت. همچنین، آبای وقتی در مدرسه درس می خواند شاهکارهای شاعران کشور های شرقی از جمله شاعران و دانشمندان ایرانی را مطالعه کرد و افکار و نظریه آن متفکران بر جهان بینی آبای تاثیر فراوان گذاشت. پس اتفاقی نیست که آبای قبل از شروع آثارش از شاعران معروف ایرانی چون سعدی، فردوسی، شمس و حافظ مدد خواست و این نشان می دهد که بین آبای و شاعران ایرانی ارتباط معنوی شایانی وجود داشته است.

چنین ارتباطی را که از افکار دانشمندان، شاعران و حکیمانی که برای انسان ها و آینده بشریت نگران بودند، می توان به روشنی دریافت. آنگونه که سعدی علیه الرحمه می فرماید:

بنی آدم اعضای یکدیگرند

که در آفرینش ز یک گوهرند.

چو عضوی به درد آورد روزگار

دگر عضوها را نماند قرار

سعدی این شعر را در قرن 13 میلادی سروده بود و در وضعیت کنونی که همه جهان را مصیبت بزرگ ویروس کرونا در بر گرفته، ارزش آن بیش از هر زمان دیگری قابل درک است. حکیم آبای هم به خوبی می فرماید: «فرزند پدر نباش، فرزند بشر باش» که نوادگان را برای خدمت بشر دعوت می کند.

آنگونه که گفته شد، آبای آثار معروف کشور های شرق و غرب و از جمله آثار زیادی از دانشمندان و حکیمان ایرانی را مطالعه کرد و از میراث منحصر به فرد ادبی مردم ایران الهام گرفت. لازم به ذکر است که داستان «اسکندر» و «مصغوت» خودش را به شیوه ادبی شاعران ایرانی سروده است.

رمان «راه آبای» و اشعار آبای به زبان های گوناگون از جمله به زبان فارسی هم ترجمه شده اند. متاسفانه معلوم شد که این اثر از زبان روسی به فارسی ترجمه شده است. پژوهشگران در زمینه ترجمه تاکید می نمایند که ترجمه اگر توسط زبان واسطه انجام شده باشد، کیفیت و مفهوم اصلی خود را از دست می دهد. در اینجا ما با پژوهشگران موافقیم. چون وقتی یک متن از زبان دوم به زبان سوم ترجمه انجام شود، معمولا در روند ترجمه ها دچار آسیب و کاهش اثر معنوی می شود. اما بعضی ترجمه ها حتی اگر توسط زبان واسطه ای ترجمه شده باشد به نسخه اصلی نزدیکتر است. به نظر می رسد، بین دانشمندان و حکیمان بزرگ «استپ» و ممالک شرقی ارتباط معنوی وجود دارد. بزرگان هر ملت حتی اگر زبان همدیگر را ندانند و آشنایی با آثار برجسته خودشان نداشته باشند، باز هم ارتباط معنوی بین ایشان کاملا قابل درک است. به عنوان مثال، حکیم آبای شعر گوته - نویسنده و شاعر آلمانی- را از ترجمه لرمونتاف شاعر روسی ترجمه کرده است. اما آبای انگار اندیشه و افکار فلسفی گوته را درک کرده و اسرار طبیعت را چنین به تصویر می کشد که این شعر بعدا بسیار موردپسند مردم قزاقستان واقع شد. درست است که آبای آلمانی بلد نبود و او آثار گوته را از ترجمه روسی خواند. با این وجود، چه رازی در پشت ترجمه زبان سوم وجود دارد که نزدیک به نسخه اصلی است؟ به نظر ما وقوع چنین پدیده ای با اندیشه بزرگان سازگار است.

آقای شادکام، این شعر گوته را که اول به زبان روسی بعد به قزاقی ترجمه شده بود، آن را از زبان قزاقی به فارسی ترجمه کرده است:

در شب تار کوه چو سنگ

به خواب رود بس خمار

برهوت را کرده منگ

شب را پوشد بی قرار

گرد نخیزد از جاده

برگ نتوان از تکان

تو هم گردی آسوده

چو صبر کنی کم زمان.

به طور کلی، می توان ترجمه آقای شادکام را که آثار منظوم و منثور حکیم آبای را از قزاقی به فارسی ترجمه کرده، یک رویداد قابل توجه در روابط فرهنگی بین دو کشور دانست. این امر به این دلیل است که ترجمه های قبلی تفاوت چشمگیری با نسخه اصلی داشتند. تعدادی مقاله تحقیقاتی در این زمینه منتشر شده است. شعرهای ترجمه شده توسط مترجم شادکام به نسخه اصلی نزدیک است و متوجه می شوید این نسخه ترجمه کدام یک از شعرهای آبای است و خواهید دید که افکار شاعر را در جای مناسب آورده شده است. در این راستا متوجه می شویم که ترجمه آثار آبای به زبان دیگر تنها توسط متخصصی که از اسرار و دیدگاه های شاعر آگاه باشد، انجام می شود.

به طور کلی، همکاری فرهنگی بین قزاقستان و ایران ریشه ای عمیق در تاریخ دو ملت دارد. بین فرزندان «استپی» مانند فارابی و آبای و دانشمندان ایرانی ارتباط نزدیکی وجود دارد. بی شک اینک نوسازی چنین ارتباطاتی و تداوم آن تا امروز و برای آینده وظیفه بزرگی برای همه ماست.

_{http://www.iras.ir/www.iras.irfa/doc/note/4031/}