ترکمن صحرا مانند دیگر مناطق ایران موسیقی با قدمتی دارد. موسیقی این خطه از ایران به شدت تحت تاثیر اتفاقات و وقایعی تاریخی و اجتماعی بوده که ادبیات و روایات و افسانه‌های آنها را دستخوش تغییراتی کرده است.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی موسسه فرهنگی اکو به نقل از خبرنگار ایلنا، در میان مناطق مختلف ایران ترکمن صحرا یکی از بخش‌هایی است که موسیقی غنی و با قدمتی دارد. ترکمن صحرا به لحاظ جغرافیایی منطقه‌ای گسترده است که از چند جهت با دیگر شهرها و کشورها در مجاورت است. در واقع ترکمن صحرا که از بخش‌های شمالی استان‌های گلستان و خراسان شمالی به حساب می‌آید و به لحاظ اجتماعی و سیاسی روزها و سال‌های پرحادثه‌ای را به خود دیده و همین مسئله باعث شده موسیقی ترکمن‌ها راوی درد و رنج مردم باشند.
وقایع اجتماعی و سیاسی در مقاطعی، باعث کوچ ترکمن‌ها به ترکمنستان، افغانستان، ازبکستان، قزاقستان و تاجیکستان شده و هنوز بخشی از آنها در کشورهای مذکور زندگی می‌کنند و ترکمن‌های ایران در شهرهایی چون گنبدکاووس، مراوه تپه، کلاله، ترکمن، گمیشان و آق قلا، آرا، درگز، مانه و سملقان زندگی را سپری می‌کنند.
ترکمن‌ها علاوه بر موسیقی، ادبیاتی قوی و غنی دارند و همین ویژگی مقام‌های آنها را ارزش و بهایی دوچندان بخشیده است. این موضوع را نیز باید در نظر داشت که اشعار و ترانه‌های ترکمن‌ها گویای درد و آلام آنها در طول تاریخ است. اگر بخواهیم از نویسندگان و شاعران معترض ترکمن نام ببریم باید از مختوم قلی فراغی یاد کنیم. آنها حتی امروز هم جشن‌ها، بازی‌های سنتی، آیین‌های سوگواری و رسوم قومی خود را پاس داشته‌اند اما آنچه بیش از همه باعث ماندگاری هویت موسیقایی ترکمن‌ها شده مقام‌های آن‌هاست. در موسیقی ترکمن‌ها تعداد مقام‌ها بسیار زیاد است و اغراق نیست اگر بگوییم پانصد مقام به ما رسیده است.
سازهای اصلی ترکمن‌ها
دوتار، کمانچه، نی (توتیک) و زنبورک سازهایی هستند که از گذشته تاکنون در منطقه ترکمن‌صحرا مورد توجه بوده‌اند گرچه برخی مانند توتیک به نوعی فراموش شده‌اند. زنبورک نیز مانند گذشته مورد توجه اهالی موسیقی و عامه مردم نیست. «تامدیره» یا «تامدئرا» نیز نوعی دوتار است که نسبت به سازهای بزرگ اندازه و ابعاد کوچکی دارد. موضوع جالب‌تر اینکه سازهای کوبه‌ای در موسیقی ترکمنی جایگاهی ندارد و کاربردهایشان بسیار معدود است.
از گذشته تاکنون افراد متعددی برای ادامه حیات موسیقی ترکمن‌صحرا زحمت کشیده‌اند اما مشکلی که تقریبا در تمام مناطق ایران وجود دارد عدم وجود بانک اطلاعاتی درباره هنرمندان مطرح هر منطقه است. در میان هنرمندان پرتلاش ترکمن‌صحرا هستند افرادی که حال اطلاعاتی از آنها در دست نیست، اما تعدادی از آنها به دلیل ارائه آثار درخور و فعالیت‌های جدی نام خود را در لیست هنرمندان برجسته ثبت کرده‌اند که ارازمحمد کلته، ارازمراد آرخی، عیدمحمد اونق، آنه‌بردی پیکر، خلیفه نظرلی محجوبی، اُلیاقلی یگانه، حمید رژیم، موسی جرجانی، تاجوردی پیکر، فریدون رومی، بایلی، مجید و طاهر تکه برخی از آنها هستند.
باغشی‌ها عامل اصلی حیات موسیقی ترکمن‌صحرا که با ادبیات آمیخته است
نوازنده‌های محلی ترکمن صحرا را «باغشی» یا «بخشی» خطاب می‌کنند. متاسفانه نسل بخشی‌ها که معمولا در اعیاد و جشن‌ها و عروسی‌ها به سرگرم کردن مردم می‌پردازند، رو به انقراض است. در کل ترکمن‌ها برای افراد و اتفاقات مختلف موسیقایی خود اصلاحات خاصی دارند که اغلب مردم از آنها بی‌خبرند. به عنوان مثال به سرپرست نوازندگان و خوانندگان «خلیفه بخشی» می‌گویند و اعضای گروه چنین فردی، معمولا یک دوتارنواز و و یک نوازنده کمانچه است. برای اهالی ترکمن‌صحرا ادبیات اهمیت بسیاری دارد و در این میان مهمترین بخش ادبیات شفاهی آنها ادبیات عامه‌شان است. «آیدیم» به مهمترین بخش ادبیات شفاهی عشایر ترکمن گفته می‌شود. «آیدیم» سخن موزون و منظوم است که مقولاتی چون عشق، قهرمانی و دیگر مقوله‌های انسانی را دربرمی‌گیرد. ترکمن‌صحرا به لحاظ جغرافیایی و اقلیمی مملو از رنگ و تنوع است که این ویژگی نیز به نوعی بر موسیقی آنها نیز تاثیر گذاشته است. زیبایی‌های طبیعی و ارزشمند بودن حیوانی چون اسب افسانه‌ها، روایات و حکایات و متل‌های بسیاری را رقم زده و راویان و خوانندگان و نوازندگان آثار خود را بر اساس خلق می‌کنند. از طرفی ارتباط تنگاتنگ ادبیات و موسیقی نیز بر کیفیت آثار و چگونگی برگزاری مراسم اهالی ترکمن تاثیر بسیاری داشته است.
موسیقی مقامی ترکمن‌صحرا
دستگاه‌های موسیقی ترکمنی معمولاً بر اساس تعداد پرده‌های مورد استفاده در «تامدئرا» و چگونگی توالی آنها نسبت به هم متمایز می‌شوند. در میان مقام‌هایی که از گذشته تا امروز در موسیقی ترکمن‌صحرا رایج بوده‌اند می‌توان به «کور اوغلی»، «بال صایاد»، «گوگ دفه» یا «گوگ تپه»، «دأرایی دؤن لی»، «یاغما بولؤت» یا «نبار‌ای باران»، «ثالتیق لار» و «زهره و طاهر» اشاره کرد.
«کوراوغلی» مطرح‌ترین مقام
عموم مردم و حتی اغلب اهالی موسیقی مقام «کوراوغلی» یا «کوراوغلو» را بیش از دیگر مقام‌ها می‌شناسند و به آن توجه دارند. این مقام بر اساس حماسه کور اوغلی ساخته شده است که در بین قبایل ترک (آذربایجانی‌ها، قشقایی‌ها) و ترکمن‌ها از شهرت خاصی برخوردار است. بر اساس داستانی که درباره این مقام وجود دارد، پدر کوراوغلی به دستور خان کور می‌شود و او با پسر خود (کوراوغلی)، و همراهی چهل فدایی در قلعه‌ای به نام «چنبلی بین» ساکن می‌شود و در ادامه است که آن اتفاق حماسی که همواره طی ده‌ها و سده‌های گذشته به آن اشاره شده رخ می‌دهد. کور اوغلی سوار بر اسب مخصوصش، قیامی را بر ضد خان و ایادی او را راه می‌اندازد. کوراوغلی را می‌توان قهرمانی به حساب آورد که وجودش منحصر به ترکمن‌ها نیست و آوازه او در کشورهایی چون آذربایجان، گرجستان، ترکیه، ازبکستان و افغانستان پیچیده است.
«بال صایاد» یک عاشقانه
مقام «بال صایاد» را یکی از شاخص‌ترین سروده‌های موسیقی ترکمن می‌دانند. این مقام به داستان عاشقانه همرا و صایاد می‌پردازد. همرا پسر امیر است و در شب ازدواجش با دختری به نام سروناز (فرزند وزیر) وصف زیبایی دختری با نام صایاد را می‌شنود و بی‌آنکه او را ببیند عاشقش می‌شود. در ادامه با همراهی پدرش به جستجوی صایاد می‌پردازدو نهایتا او را می‌یابد و بیشتر به او دل می‌بازد، غافل از اینکه پدرش نیز به صایاد دل باخته اما به خاطر پسرش از آن عشق چشم‌پوشی می‌کند. در ادامه صایاد را به عقد همرا درمی‌آورد و آنها با سروناز در کنار یکدیگر زندگی می‌کنند. نکته مورد توجه درباره داستان «بال صایاد» این است که برخی پدر همرا را شاه عباس صفوی دانسته‌اند که اگر این موضوع صحت داشته باشد مقطع تاریخی این روایت عهد صفویه است.