جناب آقای سعد خان کارمند دولتی و دیپلمات با سابقه پاکستانی، با تجربه 29 سال فعالیت حرفه ای در دولت پاکستان است. او دارای مدرک دکتری و فوق دکتری در رشته روابط بین الملل و دیپلماسی است. وی با انتشار هشت کتاب تحسین شده از جمله مورخین کارنامه دار و نیز یک دانشمند سیاسی شناخته شده در سطح بین المللی است. دکتر خان که علاقه وافری به موسیقی نظامی دارد، اولین فرد آسیایی و اولین مسلمانی است که تا کنون به ریاست انجمن بین المللی موسیقی نظامی (IMMS) رسیده و فیلم مستندی درباره گروه های موسیقی تولید کرده که جوایزی کسب کرده است. دکتر خان سوابق حرفه ای قابل توجهی دارد؛ وی معاون دبیر کل کمیسیون ملی یونسکو، برای دوره ای رئیس پروژه برنامه اسکان بشر ملل متحد (UN-Habitat) بعد از زلزله سال 2005، و دستیار سابق رئیس بنیاد بین المللی روتاری بوده است. او جوایز و افتخارات متعددی به دست آورده و سفرهای زیادی به سراسر جهان داشته است.
اهداف و چشم‌انداز موسسه فرهنگی اکو در ایران چیست؟
موسسه فرهنگی اکو، بازوی فرهنگی و سازمان خواهرِ سازمان همکاری اقتصادی (ECO) است. هر دو سازمان در دوران اوج جنگ سرد تحت عنوان سازمان همکاری عمران منطقه‌ای (RCD) در سال 1964 تاسیس شدند (اما در سال 1965 شروع به فعالیت کردند)، و موسسه فرهنگی سازمان همکاری عمران منطقه‌ای (RCI) در سال بعد با حضور ایران، پاکستان و ترکیه به عنوان کشورهای عضو موسس شکل گرفت. اکنون، سازمان همکاری عمران منطقه‌ای جای خود را به سازمان همکاری اقتصادی با حضور ده کشور عضو تاثیر گذار داده است. منطقه اکو دارای یک شانزدهم (6.88%) جمعیت جهان و یک نوزدهم (5.36%) مساحت کره زمین است.
موسسه فرهنگی سازمان همکاری عمران منطقه‌ای در سال 1995 مطابق با اصول پایه گذاری شده در معاهده ازمیر، تحت عنوان موسسه فرهنگی اکو که عموما ECI نامیده می شود، احیا شد. اهداف موسسه فرهنگی اکو شامل ایجاد یکپارچگی فرهنگی در سطح منطقه اکو و چشم انداز ارتباط و تعامل بیشتر مردم با مردم بین ملت های کشورهای عضو می باشد.
داشتن بازوی فرهنگی تنها مختص به اکو نیست، حتی سازمان ملل نیز آژانس تخصصی خود در حوزه فرهنگ را دارا است که یونسکو نامیده می شود. سازمان همکاری شانگهای، کشورهای مستقل مشترک‌المنافع (CIS)، سازمان دولت های ترک (شورای ترک) و بسیاری دیگر از سازمان های منطقه ای بازوی فرهنگی خود را دارند.
مهمترین دستاوردهای موسسه فرهنگی اکو در ایران در طول سال‌های فعالیت آن چه بوده است؟
حضور تقریبا شش دهه ای موسسه فرهنگی اکو (به استثنا وقفه ای دوازده ساله از 1983 تا 1995) به خودی خود یک دستاورد محسوب می شود. ذکر این نکته شایان توجه است که پس از انقلاب اسلامی در سال 1979، دولت ایران از سازمان همکاری عمران منطقه‌ای خارج شد اما موسسه فرهنگی این سازمان به مدت چهار سال دیگر یعنی تا سال 1983 به فعالیت خود ادامه داد. دو سال بعد یعنی سال 1985، کشورهای عضو سابق سازمان همکاری عمران منطقه‌ای (پاکستان، ایران و ترکیه) تصمیم به احیا اکو گرفتند. هم معاهده ازمیر و هم اعلامیه استانبول خواستار همکاری فرهنگی میان ملت ها شدند که به احیای این موسسه تحت نام جدید موسسه فرهنگی اکو انجامید.
بنابراین، این موسسه اولین مورد از سه آژانس تخصصی اکو بود که به وجود آمد. دو آژانس دیگر به ترتیب در زمینه آموزش و علم در دهه گذشته شکل گرفتند که مقر آنها به ترتیب در آنکارا و اسلام آباد واقع شده است. موسسه فرهنگی اکو به عنوان یک سازمان قدیمی تر و بزرگ تر، ظرفیت زیادی برای کمک به دستیابی اهدافی دارد که سازمان همکاری اقتصادی بدان منظور راه اندازی شده است. به بیان دیگر، ابتکارات همکاری فرهنگی توسط این موسسه، نردبانی به سوی دستیابی به اهداف سازمان همکاری اقتصادی است.
مهمترین چالش‌های پیش روی موسسه فرهنگی اکو در ایران چیست؟
بزرگترین چالش برای موسسه فرهنگی اکو، چالش مالکیت این موسسه بزرگ توسط کشورهای عضو است. شاید این طور بتوان استدلال کرد که ایده آل همکاری فرهنگی نمی تواند تابع همکاری اقتصادی باشد اما این دو سطح از همکاری متقابلا تقویت کننده و مکمل یکدیگرند. امکان سفر راحت تر بین کشورهای عضو موسسه فرهنگی اکو، ارتباط بیشتر مردم با مردم، دسترسی به فیلم ها و برنامه های تلویزیونی و رادیویی یکدیگر، فرصت بیشتر آموزش زبان های یکدیگر، در دسترس بودن رمان ها، داستان ها و شعرهای کشورهای عضو اکو به زبان های رایج در سایر کشور های عضو، همه این موارد باعث شکوفایی پیوندهای اقتصادی می شود. زمانی که این امر محقق شود، سهم بیشتری از صادرات و واردات کشورهای اکو به سمت کشورهای عضو، می تواند یک نتیجه طبیعی باشد.
کمبود منابع مالی دومین چالش بزرگ است زیرا میزان معوقات موسسه فرهنگی اکو سه برابر بودجه تصوری سالانه آن است. اگر کشورها پرداختی خود را سر نظم انجام دهند، آنگاه برای موسسه فرهنگی اکو بالشتک مالی کافی وجود خواهد داشت تا اکثر برنامه های خود را اجرا کند.
معضل دیگر این است که عضویت در سازمان همکاری اقتصادی به طور خودکار منجر به عضویت در موسسه فرهنگی اکو نمی شود. از این رو، هم اینک تنها پنج کشور عضو سازمان همکاری اقتصادی عضو عادی موسسه فرهنگی اکو هستند. سه کشور عضو ناظر هستند و دو کشور دیگر هم باید درخواست عضویت بدهند.
برنامه‌های موسسه فرهنگی اکو برای توسعه همکاری‌های فرهنگی میان کشورهای عضو اکو چیست؟
طرح ها و برنامه های فراوانی در دست اجرا است اما انجام هر یک از آنها منوط به تمایل کشورهای عضو در مشارکت و مساعدت در مخارج است. نخستین طرح اصلی ایجاد انجمنی برای نویسندگان و شاعران منطقه اکو است. ممکن است یک انجمن صنفی نویسندگان شکل بگیرد تا افراد ادبی را قادر به تعامل با یکدیگر و تبادل نظر کند. در اولین گام، هر کشور عضو اکو می تواند که ورود بدون روادید به کشورهای مربوطه را به اعضای این انجمن یعنی نویسندگان و شاعران اعطا کند.
جایزه جوان برتر اکو برنامه دیگری است که به افراد 18 تا 30 ساله اختصاص دارد؛ بدین صورت که از هر کشور پنج نفر به عنوان بهترین جوانان کشور در زمینه های اختراع علمی یا نوآوری، ورزش، خدمات اجتماعی، هنرهای زیبا، و ادبیات طی یک فرآیند رقابتی برای دریافت این جایزه شناسایی می شوند. بنابراین در نهایت ممکن است ما سالانه پنجاه جوان را برای اعطای این جایزه شناسایی کنیم.
یک جشنواره سالانه موسیقی نظامی نیز در دست کار است که می تواند به طور چرخشی در پایتخت های کشورهای عضو برگزار شود و در آن گروه های موسیقی ملی و ارکسترهای ملی کشورها هر سال اجرا داشته باشند. بنابراین، ما نیز می توانیم که معادل منطقه ای جشنواره سالانه موسیقی نظامی ادینبورگ را داشته باشیم که طی نیم قرن اخیر همه ساله در پایتخت اسکاتلند انجام شده است.
موسسه فرهنگی اکو در چه زمینه‌های فرهنگی تمرکز ویژه‌ای دارد؟
موسسه فرهنگی اکو تمرکز ویژه ای روی جشنواره های کشورهای عضو علی الخصوص آن دسته از جشنواره هایی که در بیش از یک کشور جشن گرفته می شود، دارد. بارزترین مثال مراسم شب یلدا و نوروز است که نه تنها در ایران بلکه در افغانستان، آذربایجان و بخشی هایی از آسیای مرکزی هم جشن گرفته می شود. موسسه فرهنگی اکو با هدف معرفی این رویداد ها به سایر کشورهای اکو که آن را جزو فرهنگ مرسوم خود ندارند و نیز دنیای خارج از این منطقه، برگزاری مراسم هایی را سازماندهی می کند.
موسسه فرهنگی اکو رویدادهایی را در ارتباط با شعر منطقه به ویژه برای تجلیل از بزرگان عرصه شعر همچون سعدی، حافظ، فردوسی، نظامی گنجوی و اقبال لاهوری برگزار کرده است.
موسسه فرهنگی اکو هم اینک در حال برنامه ریزی برای برگزاری جشنواره های غذا و لباس در منطقه اکو است تا مردم یک کشور بتوانند با سنت های آشپزی و خیاطی سایر کشورهای منطقه آشنا شوند.
موسسه فرهنگی اکو چگونه از هنرمندان و نویسندگان کشورهای عضو اکو حمایت می‌کند؟
به منظور تبلیغ نویسندگان و هنرمندان منطقه، موسسه فرهنگی اکو در محل خود نمایشگاه های نقاشی، مجسمه، خوشنویسی و سایر اشکال هنری را برگزار می کند. در راستای حمایت از نویسندگان، موسسه فرهنگی اکو مفتخر به انتشار کتاب های بسیاری از نویسندگان نوظهور است. حتی در حال حاضر نیز تعدادی دست نوشته کتاب در حال بررسی است اما محدودیت منابع برای انتشار آن وجود دارد. به محض تسویه معوقات کشورهای عضو، امیدواریم موسسه فرهنگی اکو بتواند به شیوه ای قوی تر از هنرمندان و نویسندگان حمایت کند.
موسسه فرهنگی اکو چگونه به ترویج فرهنگ و هنر کشورهای عضو اکو کمک می‌کند؟
به منظور ترویج فرهنگ و هنر کشورهای عضو اکو، موسسه فرهنگی اکو ابتکاراتی که پیشتر در بالا ذکر شد را در رابطه با هنرمندان و نویسندگان انجام داده است. با حمایت از هنرمندان از هنر و با حمایت از نویسندگان از دانش، تاریخ و فرهنگ منطقه پشتیبانی می کنیم.
از طریق نمایشگاه ها، نشست ها پیرامون کتاب، سخنرانی ها، سمینارها، وبینارها، جلسات، بازدیدها و سایر ابزارهای در اختیار، موسسه فرهنگی اکو به ترویج فرهنگ و هنر کشورهای عضو ادامه می دهد.
موسسه فرهنگی اکو چگونه به آشنایی مردم کشورهای عضو اکو با یکدیگر کمک می‌کند؟ نقش موسسه فرهنگی اکو در گسترش گردشگری فرهنگی در کشورهای عضو اکو چیست؟
کمک به تسهیل رژیم روادید بین کشورهای عضو، احتمالا وظیفه سازمان همکاری اقتصادی است؛ نه موسسه فرهنگی اکو. ترویج گردشگری نیز مسئله ای است که در عمل به آن بین سازمان همکاری اقتصادی و موسسه فرهنگی اکو همپوشانی وجود دارد.
از قبل اقداماتی برای شروع مذاکرات در بحث تسهیل رژیم روادید برای بازرگانان در سطح سازمان همکاری اقتصادی صورت گرفته است. در زمان مقتضی، موسسه می تواند پیشنهاد امکان و مطلوبیت تردد آسان تر برای نویسندگان، شاعران و هنرمندان کشورها را به ویژه در سفر برای فعالیت های هنری و ادبی ارائه دهد اما همانطور که پیشتر گفته شد حتی اگر کشورهای عضو موسسه فرهنگی اکو موافق به بررسی این ایده باشند، مذاکرات باید در سطح سازمان همکاری اقتصادی انجام شود که مسئولیت انجام چنین فعالیت هایی را دارد.
موسسه فرهنگی اکو بر این عقیده است که گردشگری فرهنگی مولفه مهم هر چارچوبی برای همکاری فرهنگی و اقتصادی است. ساده تر شدن رژیم روادید برای نویسندگان و هنرمندان می تواند اولین گام در این مسیر باشد. مهم است که گروه های فرهنگی، گروه های موسیقی و صنعتگران بتوانند ظرافت ها و مهارت های هنری خود را به سایر کشورهای منطقه معرفی کنند.
موسسه فرهنگی اکو برای توسعه ارتباط خود با سازمان های بین المللی چه برنامه ای دارد؟
سازمان های بین المللی زیادی وجود دارند که در زمینه حفظ فرهنگ فعالیت می کنند. بزرگترینِ این سازمان ها یونسکو است که در پاریس استقرار دارد و سپس ما آیسسکو (ISESCO) را داریم که بازوی فرهنگی سازمان همکاری اسلامی (OIC) است. حقیقتا مایه تاسف است که موسسه فرهنگی اکو در 60 سال گذشته هیچ ارتباط رسمی با این سازمان ها نداشته است.
یکی از اولین اهداف من، برقراری روابط رسمی با یونسکو و آیسسکو است تا که آنها عضو ناظر در سازمان ما باشند و ما نیز عضو ناظر رویدادهای آنها باشیم. چندین سازمان منطقه ای نظیر اتحادیه همکاری های منطقه ای جنوب آسیا (SAARC)، سازمان همکاری شانگهای (SCO)، سازمان دولت های ترک (شورای ترک)، و شورای همکاری خلیج فارس (GCC) وجود دارند که همگی دارای مراکز فرهنگی برای خود می باشند. هماهنگی نزدیک با همه این سازمان ها به منظور همکاری فرهنگی در منطقه آنها از جمله اهداف من است؛ یعنی اینکه ما بتوانیم فرهنگ منطقه اکو را در آن مناطق و فرهنگ آنها را در منطقه خودمان معرفی کنیم.
بنده همچنین بسیار مشتاق هستم تا مناطق عمدتا مسلمان نشین در همسایگی نزدیک ما همچون چچن و کازان در روسیه، سین کیانگ در غرب چین، جمهوری ترک قبرس شمالی در دریای مدیترانه، قره باغ کوهستانی اخیرا آزاد شده توسط آذربایجان، و ایالت جامو و کشمیر که تا حدی تحت اشغال هند است، به عنوان سرزمین های بدون حق رای، دارای نمایندگی در موسسه فرهنگی اکو باشند. بیش از این نمی توانم تاکید کنم که حفظ میراث آنها که ارتباط نزدیکی با فرهنگ کشورهای اکو دارند، در حیطه فعالیت موسسه فرهنگی اکو است.
موسسه فرهنگی اکو چگونه به حفظ و احیای میراث فرهنگی کشورهای عضو اکو کمک می‌کند؟
تمام اقدامات و تلاش هایی که در پاسخ به سوالات قبلی ذکر شد، نشان از عزم موسسه فرهنگی اکو برای حفظ میراث فرهنگی کشورهای عضو اکو دارد. کشورهای تشکیل دهنده منطقه اکو دارای میراث فرهنگی ملموس غنی از قبیل بناها و معماری، صنایع دستی و آثار هنری، و شاهکارهای ادبی و شعری می باشند. همچنین ما شاهد میراث فرهنگی غیر ملموس همچون مناسبات و کردار اجتماعی، فرهنگ عامه شفاهی، هنرهای نمایشی و نظیر آن نیز هستیم. برای قرن ها، اصفهان و نیشابور، قسطنطنیه و بورسا، تاشکند و بخارا، بلخ و باکو، دوشنبه و لاهور، و بسیاری شهرهای دیگر مراکز تمدن بوده اند. این امر مایه مباهات ملت های منطقه اکو است و موسسه فرهنگی اکو و برای حفظ بنیان های این میراث بزرگ تلاش می کند.
موسسه فرهنگی اکو چگونه به ایجاد صلح و ثبات در منطقه کمک می‌کند؟
هنر و موسیقی یکی از بزرگ ترین ابزار کمک کننده به صلح و ثبات و نیز ابزاری برای درک بیشتر بین مردم است. فعالیت های موسسه فرهنگی اکو در راستای ترویج هنر و فرهنگ به طور مستقیم به صلحی که منطقه از آن برخوردار است کمک می کند. این خود نکته ای قابل توجه است که از زمان پایان جنگ جهانی دوم و تاسیس سازمان ملل متحد، هیچ جنگ تمام عیاری بین هیچ یک از دو کشوری که از سال 1995 به بعد سازمان همکاری اقتصادی را تشکیل دادند، رخ نداده است. البته در مواردی نادر، جنگ هایی بین یک کشور عضو اکو با یک کشور غیر اکویی وجود داشته است.
من نمی گویم که این صلح تماما به خاطر وجود سازمان همکاری اقتصادی یا موسسه فرهنگی اکو و یا اسلاف آنها یعنی سازمان همکاری عمران منطقه‌ای و موسسه فرهنگی سازمان همکاری عمران منطقه‌ای می باشد اما در عین حال نمی توان بر نقش اساسی سنت های فرهنگی مشترک و میراث مشترک این ده کشور حول محور حسن همجواری در روابط تاکید نکرد.
مثالی از کشور خودم پاکستان می زنم که بخشی از شبه قاره آسیای جنوبی بود. ما برای قرن ها تحت حاکمیت سلسله های متفاوتی از جمله سلسله هایی از افغانستان، ایران، یا مردمان ترکی عمدتا از آسیای میانه بودیم. سلسله مغول ها که تا زمان سقوط و جایگزینی آن توسط استعمار بریتانیا سه قرن حکومت کرد، از دره فرغانه در ازبکستان امروزی آمده بود. بعضی از ملکه های مغول مثل شهبانو ممتاز محل همسر امپراطور شاه جهان که وی تاج محل را به یاد او ساخت، ایرانی تبار بودند. دو تن از بانوهای اول برجسته پاکستان یعنی بیگم ناهید اسکندر میرزا و بیگم نصرت بوتو، زاده ایران بودند که تنها به خاطر ازدواج با رهبران پاکستانی که هر دو بعدا به ریاست جمهوری کشور رسیدند، تابعیت پاکستانی داشتند. بنابراین، نه تنها پیوندهای فرهنگی بلکه پیوندهای مستقیم خانوادگی و زناشویی این کشورها را طی قرن ها با یکدیگر متصل کرد. این چیزی است که به هارمونی و هماهنگی کمک می کند.
موسسه فرهنگی اکو چگونه می تواند همکاری در زمینه های تاریخ، جمعیت شناسی، مردم شناسی، باستان شناسی و حفظ میراث فرهنگی و معماری مشترک منطقه را توسعه دهد؟
این بخش از وظایف موسسه فرهنگی اکو ذیل منشور آن قرار دارد که همکاری بین کتابخانه های ملی، موزه های ملی و آرشیو های ملی کشورهای عضو را توسعه دهد. از پیش تفاهم نامه هایی بین موزه ها و آرشیوهای کشورهای عضو موجود است. تا کنون شش نشست بین روسای کتابخانه های ملی کشورهای عضو اکو برگزار شده است که آخرین آن سال گذشته در آذربایجان بود. این تنها یکی از ابتکارات است، اما به گمان من کشورهای عضو به تدریج دارند متوجه می شوند که برای حفظ میراث فرهنگی و معماری مشترک منطقه باید کارهای به مراتب بیشتری در زمینه تاریخ، موزه ها، باستان شناسی و غیره انجام پذیرد.
برای اینکه شهروندان منطقه اکو بتوانند از ظرفیت های فرهنگی موجود در این کشورها بیش از پیش بهره ببرند بایستی چه تمهیداتی در نظر گرفته شود؟
ممکن است من پس از پایان دوره تصدی ام، ریاست این سازمان را ترک کنم اما نگاه من به آینده منطقه اکو، نگاهی پنج، ده و بیست ساله از حالا است. تلاش من این خواهد بود که بستری را فراهم کنم تا کشورهای اکو از طریق موسسه فرهنگی اکو حداقل سالانه 20 دلار آمریکا به ازای هر شهروند برای حفظ و ترویج فرهنگ هزینه کنند.
در سال 2024، جمعیت منطقه اکو 550 میلیون نفر است و رقمی که عنوان شد طی 20 سال به ده تا یازده میلیارد دلار خواهد رسید. این رقم با بودجه 150 میلیارد دلاری یونسکو برای جمعیت هشت میلیارد نفری دنیا مطابقت دارد چون آن هم به طور میانگین معادل 20 دلار آمریکا برای هر نفر در سال می شود. بنابراین این یک معیار منصفانه است که ما باید به آن دست پیدا کنیم.
مهم ترین تغییرات سیاستی که بدین منظور نیاز است، جابجایی رایگان در منطقه اکو بدون نیاز به ویزا یا ویزای سریع با شرایط خیلی آسان برای بازدید از کشورهای یکدیگر است.
تمامی بلیط های موزه ها برای شهروندان عضو اکو باید نرخ مشابه با شهروندان داخلی داشته باشد و برای ترویج زبان های یکدیگر در کل منطقه، باید تمام و کمال تلاش کرد که در حقیقت، تمامی 25 زبان اصلی در منطقه گونه هایی از سه زبان فارسی، ترکی و اردو می باشند.
موسسه فرهنگی اکو چگونه می تواند همکاری ها میان دانشگاه ها و دیگر مراکز فرهنگی منطقه را توسعه دهد؟
منشور موسسه فرهنگی اکو این موسسه را موظف به داشتن شعبه های ملی در هر یک از کشورهای عضو می کند. به دلیل محدودیت های مالی تاسیس و تامین مالی این شعب در هر کشور عضو دشوار است. با این حال، مذاکره و امضای تفاهم نامه با موسسات فرهنگی ملی برای موافقت با فعالیت به عنوان واحد هماهنگی ملی برای موسسه فرهنگی اکو در هر یک از کشورهای عضو، ممکن است راه ساده تری باشد.
این یک فرآیند زمان بر و مستلزم داشتن مجوز از سوی کشورهای عضو موسسه فرهنگی اکو است اما می تواند اساس همکاری پایدار بین مراکز فرهنگی کشورهای عضو باشد. در خصوص همکاری بین دانشگاهها نیز، سازمان همکاری اقتصادی قبلا موسسه ای آموزشی را در آنکارا تاسیس نموده است که این موضوع منحصرا در اختیار آنها است. موسسه فرهنگی اکو برای آنها یعنی آژانس خواهر خود آرزوی موفقیت دارد.
موسسه فرهنگی اکو چگونه از ظرفیت‌های فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی و واقعیت مجازی برای حفظ و احیای میراث فرهنگی کشورهای عضو اکو استفاده می‌کند؟
در حال حاضر، موسسه فرهنگی اکو قابلیت فنی، مالی و منابع انسانی به جهت بهره بری از هوش مصنوعی و واقیعت مجازی برای حفظ و احیای میراث فرهنگی منطقه اکو را ندارد اما این یک ایده درخشان و راهی به سوی آینده است.
با این حال، موارد دیگری همچون استفاده از یک وبسایت کاربردی، یک خبرنامه منظم، یک صفحه فیسبوک و یک نام کاربری در توییتر، از جمله جدیدترین فناوری هایی هستند که توسط موسسه فرهنگی اکو به منظور ترویج فرهنگ کشورهای عضو این موسسه از آنها استفاده می شود.